Türkiye florasında tür sayisi: 97 tür (58`i endemik 113 takson).
Kültürü ve ticareti yapılan türler: Dünya`da 900`den fazla adaçayı türü arasında ticari değeri en yüksek olan kültür türü tıbbi adaçayı (Salvia officinalis L.Ydir. Bu tür, Türkiye florasında bulunmuyor olsa da başarıyla kültürü yapılabilmektedir.
Türkiye`de ayrıca Anadolu adaçayı (Salvia fruticosa Mill.)`nın da kültürü yapılmaktadır. Her ikisi de Akdeniz orijinlidir ve Akdeniz iklim koşullarına çok iyi uyum sağlamışlardır. Ege ve Akdeniz Bölgeleri başta olmak üzere "Çalba" olarak isimlendirilen bazı Salvia türleri (ör., S. fruticosa, S. to-mentosa, S. cryptantha, S. multicaulis, S. aramisis ve S. sclarea) yabani olarak toplanıp pazarlanmaktadır.
Adaçayı, yayla çayı değidir: "Dağ çayı" veya "Yayla çayı" olarak adlandırılan Side-ritis cinsinin Türkiye florasında yayılış gösteren 30`u endemik 45 türü vardır.
Sideritis perfoliata, S. psidica, S. congesta,
S. arguta, S. stricta, S. lyciae ve S. libano-tica gibi türlerin çicek başaklar herbal çay olarak içilmekte, demetlenerek "Adaçay" adıyla pazarlanmaktadır.
Bitkisel özellikleri: Tıbbi adaçayı (2n = 14), çalımsı formda çok yıllık bir aromatik bitkidir. Çok sayıda dal veren gövdesinde uzun saplı, oval şekilli ve kısa tüylerle kaplı yapraklar bulunur. Anadolu adaçayının yapağı 3 loblu (ortadaki büyük yanlardaki küçük) oluğundan S. triloba olarak da adlandırılır.
Yapraklarının her iki yüzeyinde de uçucu yağ taşıyan salgı bezeleri (glandlar) ve tüyleri (trikomlar) bulunur. Çiçeklenme devresinde a/ß-tuyon bakımından zengin uçucu yağlar salgılanarak tozlayıcı böcekler cezbedilirken, çiçeklenme dışındaki devrelerde
kafur ve 1,8-sineol bakımından zengin uçucu yağlar salgılanarak otobur hayvanlar ve böcekler uzak tutulur (Basyigit
ve Baydar, 2017). Lamiaceae tipi çiçek yapısının özelliklerini gösteren mavi veya viyole renklerde çiçekler açar. Çiçekler, sap uçlarında başak şeklinde kümelenmiştir.
Her bir çiçek başağı 4-10 adet çiçekten olusur. Diğer Lamiaceae üyelerinden farklı olarak çiçeğinde sadece 2 adet erkek organ ve 4 adet yumurtalık vardır. Çiçeklerinde erkek organlar (stamen) dişi organdan (pistil) önce olgunlaştığından (protandry) yabancı döllenme hakimdir. Yoğun arı faaliyetlerine rağmen tohum tutma oranı düşüktür (Arslan vd., 1995). Tohumları (nutlets), 1,5-3 mm çapında ve koyu renklidir. 1000 tane ağırlığı 6-7 g`dir. Tohumları sert bir kabuk ile örtülü olan Anadolu adaçayının çimlenme oranı daha düşük ve çimlenme süresi daha geçtir. Adaçayı to-humlarına Gaz uygulaması çimlenme oranını arttırır, çimlenme süresini kısaltır.
Ticari olarak kullanılan organı: Yaprak (Folia Salviae).
Faydalanıldığı etkin familyası: (Labiatea).
Cinsi: Salvia.
Türkiye florasında tür sayısı: 97 tür (58`i endemik 113 takson).
Kültürü ve ticareti yapılan türler: Dünya` da 900`den fazla adaçayı türü arasında ticari değeri en yüksek olan kültür türü tıbbi adaçayı (Salvia officinalis L.Ydir. Bu tür, Türkiye florasında bulunmuyor olsa da başarıyla kültürü yapılabilmektedir.
Türkiye`de ayrıca Anadolu adaçayı (Salvia fruticosa Mill.)`nın da kültürü yapılmaktadır. Her ikisi de Akdeniz orijinlidir ve Akdeniz iklim koşullarına çok iyi uyum sağlamışlardır. Ege ve Akdeniz Bölgeleri başta olmak üzere "Çalba" olarak isimlendirilen bazı Salvia türleri (ör., S. fruticosa, S. to-mentosa, S. cryptantha, S. multicaulis, S. aramisis ve S. sclarea) yabani olarak toplanıp pazarlanmaktadır.
Adaçayı, yayla çayı değidir: "Dağ çayı" veya "Yayla çayı" olarak adlandırılan Side-ritis cinsinin Türkiye florasında yayılış gösteren 30`u endemik 45 türü vardır.
Sideritis perfoliata, S. psidica, S. congesta,
S. arguta, S. stricta, S. lyciae ve S. libano-tica gibi türlerin çiçek başaklar herbal çay olarak içilmekte, demetlenerek "Adaçay" adıyla pazarlanmaktadır.
Bitkisel özellikleri: Tıbbi adaçayi (2n = 14), çalımsı formda çok yıllık bir aromatik bitkidir. Çok sayıda dal veren gövdesinde uzun saplı, oval şekilli ve kısa tüylerle kaplı yapraklar bulunur. Anadolu adaçayının yapağı 3 loblu (ortadaki büyük yanlardaki küçük) oluğundan S. triloba olarak da adlandırılır.
Yapraklarının her iki yüzeyinde de uçucu yağ taşıyan salgı bezeleri (glandlar) ve tüyleri (trikomlar) bulunur. Çiçeklenme devresinde a/ß-tuyon bakımından zengin uçucu yağlar salgılanarak tozlayıcı böcekler cezbedilirken, çiçeklenme dışındaki devrelerde
kafur ve 1,8-sineol bakımından zengin uçucu yağlar salgılanarak otobur hayvanlar ve böcekler uzak tutulur (Başyiğit
ve Baydar, 2017). Lamiaceae tipi çiçek yapısının özelliklerini gösteren mavi veya viyole renklerde çiçekler açar. Çiçekler, sap uçlarında başak şeklinde kümelenmiştir.
Her bir çiçek başağı 4-10 adet çiçekten oluşur. Diğer Lamiaceae üyelerinden farklı olarak çiçeğinde sadece 2 adet erkek organ ve 4 adet yumurtalık vardır. Çiçeklerinde erkek organlar (stamen) dişi organdan (pistil) önce olgunlaştığından (protandry) yabancı dölleneme hakimdir. Yoğun arı faaliyetlerine rağmen tohum tutma oranı düşüktür (Arslan vd., 1995). Tohumları (nutlets), 1,5-3 mm çapında ve koyu renklidir. 1000 tane ağırlığı 6-7 g`dir. Tohumları sert bir kabuk ile örtülü olan Anadolu adaçayının çimlenme oranı daha düşük ve çimlenme süresi daha geçtir. Adaçayı to-humlarına Gaz uygulaması çimlenme oranını arttırır, çimlenme süresini kısaltır.
Ticari olarak kullanılan organı: Yaprak (Folia Salviae).
Faydalanıldığı etkin maddeleri: Terpen(oit)ler ve fenolikler.
Uçucu yağ oranı ve bileşenleri: Tıbbi adaçayında %0,5-2,5 (kuru yaprakta min. %1 olmalıdır). Temel uçucu yağ bileşenleri tuyon, 1,8-sineol ve kafurdur. Uçucu yağ oranı ile kafur oranı arasında olumsuz bir ilişki vardır; uçucu yağ oranı azalırken, kafur oranı artar. Tıbbi adaçayına kıyasla Anadolu adaçayı (S. fruticosa) uçucu yağının (elma yağı) 1,8-sineol oranı daha yüksek, tuyon oranı daha düşüktür.ISO
9909:1997`ye göre S. officinalis uçucu yağında a-tuyon %18-43, B-tuyon %3-8,5, kafur %4,5-24,5, 1,8-sineol %5,5-13 arasında olmalıdır.
Tıbbi değeri ve ticari kullanım alanları:
Baharat, herbal çay, ilaç, parfüm, kozmetik vd. Halk hekimliğinde balgam söktürücü, soğuk algınlığını önleyici, kas ve mide rahatsızlıklarını tedavi edici, antimikrobiyal ve antioksidan etkilerinden yararlanılır. Türk Gıda Kodeksi Baharat Tebliği`ne (Tebliğ No: 2013/12) göre kuru adaçayı yapraklarında yabancı madde en fazla %2, rutubet en çok %10, toplam kül en çok %9, %10`luk HCI`de çözünemeyen kül en çok %2 ve uçucu yağ en az %1 olmalıdır.
Ekolojik isteği: Adaçayı, tipik bir Akdeniz iklim bitkisidir. Yaz mevsimi sıcak ve kurak, kış mevsimi ise ilik ve yağışlı geçen, hafif kireçli, alkali, kumlu-tınlı veya tınlı-kumlu topraklardan çok hoşlanır. Rakım arttıkça, sıcaklık ve ışık yoğunluğu azaldıkça, toprak ve hava nemi arttıkça uçucu yağ oranı azalır (Kargiolaki vd., 1994).
Anadolu adaçayı, tıbbi adaçayına göre soğuğa ve dona daha hassastır. Bu nedenle, rakımı 1000 m`nin üzerinde olan ve kış mevsimi sert ve uzun geçen bölgelerde Anadolu adaçayı yetiştiriciliği risklidir.
Çoğaltım yöntemleri: Tıbbi adaçayı; (1) çimlenme oranı ve çıkış gücü yüksek olan tohumlar tarlaya ekilerek, (2) viyollere ekilen tohumlardan yetiştirilen fideler tarlaya dikilerek, (3) kök-gövdesinden ayrılan köklü sürgünler tarlaya dikilerek ve (4) sürgün geliklerinden elde edilen köklü fidanlar tarlaya dikilerek çoğaltılır.
Adaçayı yetiştiriciliği: Tıbbi adaçayı, Akdeniz gibi kış mevsimi ılık geçen sahil bölgelerinde güz mevsiminde, Orta ve Doğu Anadolu gibi kışı soğuk geçen karasal bölgelerde bahar mevsiminde ekimi veya dikimi yapılır. To-humlarından yetiştirilen tüplü fideler veya geliklerinden elde edilen köklü fidanlar dikim makinesi ile 45-60 cm sıra arası ve 20-30 cm sıra üzeri mesafe verilerek tarlaya dikilir. Yabancı otlarla mücadele edilir ve yaz aylarında damla sulama yapılır. Ekim veya dikim sırasında saf madde üzerinden 6-10 kg/da N, 4-8 Kg/da P,0s ve 3-9 kg/da kg düşecek kadar gübre atılır. Fusarium oxypa-rum, Alternaria alternata ve Rhizoctonio solani gibi fungal hastalıklarla kültürel ve biyolojik vöntemlerle mücadele edilmeli, tarımsal ilaçlar kullanılmamalıdır.
Biçim ve kurutma: İlk tesis yılında genelde biçilmeyen tıbbi adaçayı ikinci yıldan itibaren çiçeklenme devresinden hemen önce toprak seviyesinin 10-15 cm üzerinden biçilir. Biçim sayısı, gübreleme ve sulama durumuna göre yılda iki veya üç kez olabilir.
Yaz ve güz aylarında biçilen bitkilerin yaprak verimi, uçucu yağ oranı ve fenolik madde içeriği, kış ve bahar aylarında biçilen bitkilere göre daha fazladır (Başyiğit ve Baydar,
2017). Yapraklı dal şeklinde biçilen adaçayları katlı raflar üzerine serilerek veya temiz bir zemin üzerine yayılarak gölgede kurutulur. Yaprakları saplarından ayrılır ve kraft kağıt torbalarda muhafaza edilir. Kuru herbanın %50`sini yaprak, %35`ini sap ve %15`ini çiçek meydana getirir. Yapay kurutma sıcaklığı 35 °C (max. 40 °C) dir. Kurutma sıcaklığı yükseldikçe uçucu yağ miktarı ile uçucu yağda thujon ve 1,8-sineol oranları azalırken, kafur ve borneol oranları artar (Baydar ve Erbas, 2007).
Drog yaprak ve uçucu yağ verimi: Tıbbi adaçayı çeşit, iklim, toprak ve yetiştirme koşullarina göre 150-600 kg/da kuru yaprak üretebilir. Ticari değeri yüksek adaçay yaprakları gümüş renkte, %1,5`ten daha fazla uçucu yağ içeren ve kafuru düşük olanlardır. Tıbbi adaçayından buhar disti-lasyonu yöntemiyle %0,5-2,5 arasında uçucu yağ oranı ve 10-20 L/da uçucu yağ verimi elde edilir.
