Kültür türleri: Trigonella cinsi, çoğunlukla Akdeniz coğrafyasında yayılış gösteren 260 kadar tür içerir. Bunlardan 50’si Türkiye florasında doğal olarak yayılış gösterirken, Trigonella foenum-graecum L. türünün (boy otu) kültürü yapılmaktadır.
Bitkisel özellikleri: Çemen (2n = 16), otsu yapıda ve tek yıllık bir ilaç ve baharat bitkisidir. Dik büyüyen, 25-75 cm boylanan ve 2-5 adet dal veren bir gövdesi vardır. Her bir yaprak üç yaprakçıktan meydana gelir. Orta yaprakçıklar uzun sapçıklı, yan yaprakçıklar ise sapçsızdır. Çiçekleri klasik baklagil çiçeği yapısındadır (S5P5A10G1). Taç yaprakları sarımsı beyaz veya açık pembe renktedir. Yüksek oranda kendine tozlaşır ve döllenir. Bir bitkide 15-30 arasında bakla (ortalama 15 cm) oluşur. Her bir baklada, sayısı 5-15 arasında değişen ve 1000 tane ağırlığı 15-25 g olan sarımsı renkte tohumlar bulunur.
Ticari olarak kullanılan organı: Tohum (Semen Trigonellae).
Etkin maddeleri: Steroidal saponinler, diosgenin, trigonellin, müsilaj, sotolon vb.
Tıbbi değeri ve ticari kullanım alanları:
Baharat, ilaç, yem vb. Ülkemizde yaygın olarak pastırma ve sucuk üretiminde kullanılır. Türk pastırması, “çemen hamuru” olarak adlandırılan özel bir baharat karışımı (%50 çemen tohumu unu, %35 sarımsak tozu ve %15 kırmızı toz biber) ile kaplanarak üretilir. Çemen tohumunun tıbbi değeri; içerdiği steroidal saponinler, diosgenin, trigonellin ve müsilajdan kaynaklanır. Tohuma kendine özgü kokusunu sotolon bileşeni verir. Çemen tohumunda karbonhidrat %50-60, protein %25-32, sabit yağ %4-10, müsilaj %15-25 ve steroidal saponinler %5-10 oranlarında bulunur.
Türk Gıda Kodeksi Baharat Tebliği’ne (Tebliğ No: 2013/12) göre çemende yabancı madde en fazla %1, rutubet en çok %11, kuru maddede toplam kül en çok %5 ve %10’luk HCl’de çözünemeyen kül en çok %1,5 olmalıdır.
Çemen yetiştiriciliği:
Çemen, kuraklığa ve sıcağa oldukça toleranslı bir bitkidir. Kışı ılıman geçen bölgelerde kışlık olarak güzün, kışı sert ve uzun geçen karasal bölgelerde ise yazlık olarak erken bahar aylarında ekilir. Aydın ekolojik koşullarında “Güraslan” çemen çeşidi ile yapılan bir araştırmada, en uygun ekim zamanının 15 Kasım ve en uygun sıra arası mesafesinin 60 cm olduğu belirlenmiştir (Tokbay Özcan ve Arabacı, 2011). Ancak kuru tarım koşullarında, sıra arası ekim mesafesi 20 cm’e kadar düşürülebilir.
Tohumluk miktarı 3-4 kg/da ve ekim derinliği 2-3 cm’dir. Çemen tohumluğu ekimden önce Rhizobium meliloti bakterisi ile aşılanarak (1 kg/100 kg tohum) ekilmesi önerilir. Gübre olarak ekimle birlikte 2-4 kg/da saf N ve 4-6 kg/da saf P₂O₅ verilir. Çemenin yetişme süresi 4-5 aydır. Mart veya nisan aylarında ekildiğinde temmuz ve ağustos aylarında hasat olgunluğuna gelir.
Hasat zamanı gecikirse, bakla çatlaması nedeniyle önemli tohum kayıpları olur. Makineli hasat için homojen olgunlaşan, bakla çatlatmaya dayanıklı, yüksekten bakla bağlayan (>25 cm) çeşitlere ihtiyaç vardır. Çemenin tohum verimi; çeşit, iklim, toprak ve yetiştirme koşullarına bağlı olarak 75-150 kg/da arasında değişmektedir.
