Türkiye florasında tür sayısı: 12 tür (takson sayısı 19)
Kültürü yapılan türler: Nigella sativa L. ve N. damascena L.
Bitkisel özellikleri:
Çörek otu (2n = 22), tek yıllık ve otsu yapıda bir tıbbi ve aromatik bitkidir. 35-70 cm arasında boylanan, dik gelişen ve 4-6 adet dal oluşturan bir gövdesi vardır. Yaprakları üç parçalı olup dallar üzerine almaşık olarak dizilidir. Ana ve yan dal uçlarında açık mavi renkte çiçekler oluşur. Meyve, plesantalar ile bölünmüş 5 odacıklı bir kapsüldür. Kapsülde plesantalar üzerinde olgunlaşan tohumların rengi koyu siyah, şekli köşelidir. Bir bitkide ortalama 10 adet kapsül ve her kapsülde, 1000 tane ağırlığı 2-3 g arasında değişen 50 kadar tohum bulunur. N. damascena, N. sativa türüne göre tohumları daha ufak, ancak kapsül başına tohum sayısı daha fazladır.
Ticari olarak kullanılan organı: Tohum (Semen Nigellae)
Faydalanıldığı etkin maddeleri: Sabit yağlar ve terpen(oit)ler
Sabit yağ oranı: %25-40 (Linoleik asit: %55-60)
Uçucu yağ oranı: %0,3-0,5
Temel uçucu yağ bileşeni: Timokinon (%25-60)
Tıbbi değeri ve ticari kullanım alanları:
Baharat, gıda, ilaç, kozmetik vb. Soğuk sıkım çörek otu yağı, içerdiği yüksek doymamış yağ asitleri (%35 oleik ve %40 linoleik asit) ile prostaglandin E oluşumunu teşvik ederek insanlarda bağışıklık sisteminin güçlenmesine yardımcı olur.
Çörek otu uçucu yağının en önemli etkin maddesi timokinon’dur (Şekil 15.5). Timokinon’un öncül molekülü olan timohidrokinon, karvakrol ve bazen timolden sentezlenir. Çörek otu uçucu yağının %15-60’ını oluşturan timokinon’un farmakolojik etkisi (özellikle anti-histamin ve antioksidan) oldukça güçlüdür; ağrı ve iltihap önleyicidir. Çörek otu tohumlarında ayrıca nigellisin, nigellidin ve nigellimin gibi alkaloitler de bulunur. Geleneksel halk hekimliğinde kullanımı:
Geleneksel tipte iştah açıcı, süt artırıcı, idrar söktürücü, mikrop öldürücü, sindirimi kolaylaştırıcı, bağışıklık sistemini güçlendirici, kolesterol düşürücü, parazit dökücü, hemoroit tedavisi, saç dökülmesini önleyici, baş ve diş ağrılarını dindirici ve kanser tedavisinde kemoterapinin yan etkilerini azaltıcıdır.
Ekolojik isteği:
Ilıman mevsim bitkisi olan çörek otu kuraklığa oldukça, soğuğa ise kısmen toleranslı bir bitkidir. Optimal büyüme ve gelişme sıcaklığı 20-25°C’dir.
Doğal yağışlarla beslenen tarım alanlarında dahi sulanmadan başarıyla kültürü yapılabilir. Çok ağır veya çok hafif olmayan tarım topraklarında iyi yetişir.
Çörek otu yetiştiriciliği:
Çörek otunun çoğaltım materyali tohumlarıdır. Karasal iklimin etkisinde kalan bölgelerde erken ilkbaharda, Akdeniz ikliminin etkisinde kalan bölgelerde ise güz aylarında ekilir. İster güzlük isterse yazlık olsun, geç kalınan ekimlerde tohum verimi önemli düzeylerde azalış gösterir. Örneğin, Akdeniz ikliminde güz mevsimi yerine bahar mevsiminde ekildiğinde verim dört kat (Ozgüven ve Tansı, 1989; Kılıç ve Arabacı, 2016), karasal iklimde erken bahar ayları yerine geç bahar aylarında ekildiğinde verim iki kat düşmektedir (Arslan, 1993).
Çörek otu tohumları tavlı ve bastırılmış bir tarlaya ekim makinesi ile 15-20 cm sıra arasıyla 2-3 cm derinlikte ekilir (tohumluk miktarı: 1-2 kg). Ekimden önce veya ekim sırasında, dekar başına saf madde üzerinden 6 kg azot (N) ve 4-6 kg fosfor (P₂O₅) verilir.
Çörek otu kuraklığa toleranslı bir bitkidir; ancak aşırı kurak ve sıcak geçen bahar aylarında sulanırsa önemli verim artışı sağlanır. Kök çürüklüğüne neden olan Rhizoctonia ve Fusarium dışında önemli bir hastalığı veya zararlısı yoktur.
Hasat ve harman:
Çörek otunun yetişme süresi 3,5-4 aydır. Erken bahar aylarında ekildiğinde temmuz ayında hasat olgunluğuna gelir. Kapsüller koyulaşmaya, tohumlar siyahlaşmaya başladığında hasat zamanı gelmiştir. Hasada geç kalındığında, uçları açık olan kapsüllerden önemli tohum kayıpları olur. Çörek otunun hasat ve harmanı tahıl biçer-döveri ile yapılabilir.
Çörek otunda tohum verimi çeşit, iklim, toprak ve yetiştirme koşullarına bağlı olarak 50-150 kg/da arasında değişir. Türk Gıda Kodeksi Baharat Tebliğine (Tebliğ No: 2013/12) göre; çörek otu tohumlarında yabancı madde en fazla %1, rutubet en çok %8, kuru maddede toplam kül en çok %6, %10’luk HCl’de çözünemeyen kül ise en çok %1 olmalıdır.
Damıtma ve ekstraksiyon:
Çörek otunun tohumunda %30-40 arasında sabit yağ ve %0,3-0,5 arasında uçucu yağ bulunur.
Hem soğuk pres ile elde edilen sabit yağı hem de damıtma ile elde edilen uçucu yağı çok kıymetlidir. Çörek otu sabit yağının %55-60’ı linoleik asit (ω-6) ve %25-30’u oleik asit (ω-9)’tir. Çörek otunun tohumlarından su distilasyonu ile %0,45, buhar distilasyonu ile %0,40 oranında uçucu yağ elde edilmiş; su distilasyonunda p-simen (%56,4) ve buhar distilasyonunda timokinon (%48,2) daha yüksek bulunmuştur (Stoyanova vd., 2003). N. sativa uçucu yağı p-simen ve timol, N. damascena uçucu yağı ise timokinon bakımından zengindir (D’Antuono vd., 2002).
Çörek otu tohumlarından timokinon izole etmek için tohumlar öğütülerek toz hâline getirilir. Farklı oranlarda metanol ve n-hekzan karışımları kullanılarak ekstraksiyona tabi tutulur. Elde edilen ekstrakt, eğer flash kolon kromatografisinden geçirilirse timokinon saf olarak ayrıştırılabilir.
