Datura’nın çiçek rengi ve kapsül şekline göre 4 önemli varyetesi:
•D. stramonium var. stramonium (çiçekleri beyaz ve kapsülü dikenli)
•D. stramonium var. tatula (çiçekleri açık viyole ve kapsülü dikenli)
•D. stramonium var. godrini (çiçekleri viyole ve kapsülü dikensiz)
•D. stramonium var. inermis (çiçekleri beyaz ve kapsülü dikensiz)
Türkiye florasında tür sayısı: 3 (D. innoxia, D. metel ve D. stramonium)
Bitkisel özellikleri:
Datura (2n = 24), tek yıllık ve otsu yapıda bir alkaloit bitkisidir. 30-150 cm arasında boylanabilen, iyi gelişmiş bir gövdesi vardır. Gövdeyi oluşturan morumsu renkteki sapların boğumlarında koyu yeşil, hafif üçgenimsi ve derin parçalı yapraklar bulunur.
Datura’nın “kapsül” adı verilen meyveleri 2-6 cm eninde ve 4-10 cm boyundadır. Üzerini kaplayan kuvvetli dikenler nedeniyle “Şeytan elması” olarak da adlandırılır (Şekil 15.6).
Olgun kapsüllerinde çok sayıda siyah ve bazen kahverengi, böbrek şeklinde tohumlar bulunur. Her bir tohum 3-4 mm boyunda, 2,5-3,0 mm enindedir ve 1000 tane ağırlığı 6-8 g arasındadır. Ticari olarak kullanılan organları:Yaprak (Folium Stramoni).
Faydalanıldığı etkin maddeleri: Tropan alkaloitleri.
Temel alkaloit bileşenleri: Tropan alkaloitleri (hiyosiyamin, skopolamin (hiyosin) ve atropin).
Datura türlerinden D. innoxia, D. ferox ve D. wrightii türlerinde skopolamin, D. stramonium türünde ise hiyosiyamin daha fazladır.
Datura, çiçeklenmeden iki hafta sonra tropan alkaloitlerini idioblast hücrelerinde sentezlemeye başlar.
Datura stramonium’da yapraklar ve meyveler, D. innoxia’da kökler ve saplar, D. metel’de ise meyveler ve yapraklar alkaloit bakımından daha zengindir.
Kökler ve tohumlar diğer organlara göre daha düşük miktarlarda alkaloit içerir.
Genel olarak genç organ ve dokular, yaşlı organ ve dokulara göre daha fazla tropan alkaloitlerine sahiptir (Iranbakhsh vd., 2006).
Tıbbi değeri ve ticari kullanım alanları:
İlaç olarak (öksürük kesici, kramp çözücü, yatıştırıcı, astım ve Parkinson tedavisi vb.).
Farmakopelerde kurutulmuş Datura droğlarının toplam alkaloit içeriği hiyosiyamin üzerinden %0,05’ten az olmamalıdır.
Datura droğları tıpta öksürük kesici, kramp çözücü, astım ve Parkinson tedavisi, yatıştırıcı ve dinlendirici olarak kullanılır.
Özellikle adli tıp incelemelerinde ölümle sonuçlanan zehirlenme vakalarında Datura alkaloitlerine sıkça rastlanmaktadır. İçerdiği tropan alkaloitleri nedeniyle narkotik etkili olup; halüsinasyonlara ve zehirlenmelere neden olabileceğinden hekim kontrolü altında çok dikkatli kullanılmalıdır.
Bir araştırmada, Datura stramonium ekstraktlarınwn ergin kırmızı örümcek (Tetranychus urticae) türlerine karşı güçlü akarisit etkisi gösterdiği tespit edilmiştir. (Kumral vd,. 2009).
Ekolojik isteği:
Datura, sıcak ve ılıman iklim bölgelerinde yetişen bir bitkidir. Soğuğa dayanımı, sıcağa olan dayanımı kadar yüksek değildir. Belirgin bir toprak seçiciliği yoktur; hemen her tür toprakta yetişebilir. Terk edilmiş tarım arazilerinde ve yol kenarlarında yabancı ot olarak yaygın şekilde rastlanır.
Datura yetiştiriciliği:
Datura’nın başlıca üretim materyali tohumlardır. Karasal iklim bölgelerinde ilkbaharda geç donlar geçtikten sonra ekim yapılır. Tohumlar doğrudan ekim makinesi ile tarlaya 40-50 cm sıra arası ve 20-25 cm sıra üzeri mesafe verilerek ekilir (tohumluk miktarı: 1-1,5 kg/da).
Ekimden sonra, dikistan önce uygulanan dimid (diphenamid) herbisiti yardımıyla yabancı ot mücadelesi yapılabilir.
Datura, içerdiği tropan alkaloitleri nedeniyle hastalık ve zararlılara karşı oldukça dirençlidir (örneğin kırmızı örümcekler, Tetranychus urticae türüne karşı güçlü akarisit etkisi gösterir). Her ne kadar sıcağa ve kurağa toleranslı olsa da sulama ile önemli verim artışı sağlanır.
Azotlu gübreleme yapıldığında (15 kg/da saf N) drog verimi ve alkaloit (özellikle hiyosiyamin) içeriği artar (Özgüven vd., 1987).
Hasat ve harman:
Datura, çiçeklenme başlangıcı ile tam çiçeklenme dönemi arasında, sabah erken saatlerde biçilerek hasat edilir. Datura stramonium’da ilk başlarda skopolamin oranı hiyosiyamin oranından daha fazladır, ancak ilerleyen dönemlerde skopolamin oranı hızla düşer ve tam çiçeklenme döneminde yapraklarda hiyosiyamin/skopolamin oranı 2/1 olur.
Tohum üretmek için bitkilerin olgunlaşması beklenir. Tohum dökümünü engellemek için kapsüller çatlamadan önce bitkiler sökülür, kurutulur ve girpilir. Makineli hasada uygun, homojen olgunlaşan, kapsül çatlatmayan ve yüksek alkaloit içeren datura çeşitlerinin geliştirilmesine yönelik ıslah çalışmaları devam etmektedir.
Drog yaprak verimi:
İklim, toprak şartları, kültürel uygulamalar ve kullanılan tür veya çeşide bağlı olarak yaş yaprak verimi 250-1500 kg/da, drog yaprak verimi ise 50-300 kg/da arasında değişir. Yaş yaprak-kuru yaprak oranı genellikle 5:1’dir (Esendal vd., 2000; Kan ve Arslan, 2003).
Biyoreaktörde alkaloit üretimi:
Tropan alkaloitleri, daturanın köklerinde sentezlenir. Bu nedenle datura kökleri, antikolinerjik ve parasempatik etkili tropan alkaloidi olan atropin üretiminde kullanılır. In vitro şartlarda, Ri T-DNA plasmidi taşıyan ve enfekte ettiği bitkilerde saçak kök oluşumunu uyaran Agrobacterium rhizogenes ile eksplantlardan yüksek büyüme hızında uzayan ve saçaklanan kökler elde edilebilir.
Daturanının saçak kök kültüründe atropin verimini artırmak için biyotik (Alternaria, Aspergillus, Bacillus, Fusarium, Phytophthora, Pythium, Staphylococcus vb.) ve abiyotik (AgNO₃, KH₂PO₄, NaCl, Na₂SO₄, CaCl₂, SA, ağır metaller, metil jasmonat vb.) elisitörler kullanılır.
Daha sonra saçak köklerden hücre süspansiyon kültürü ile biyoreaktörlerde yüksek saflıkta ve verimlilikte atropin üretimi ve izolasyonu gerçekleştirilir (Bkz. Şekil 8.4).
