Tıbbî değeri ve ticarî kullanım alanları:
Haşhaş kapsülünde morfin, tebain, kodein, noskapin ve papaverin gibi tıbbî değeri çok yüksek olan 30’a yakın opium alkaloitleri vardır. Opium alkaloitlerinin sentez yolajında morfin son üründür; morfinin öncül alkaloitleri kodein veya morfinondur:
Tebain → Neopinon → Kodeinon → Kodein → Morfin veya Tebain → Oripavin → Morfinon → Morfin (Şekil 15.8).
Belirli bir olgunluğa gelmiş olan (çiçeklenmeden 3-4 hafta sonra) haşhaş kapsülleri, belirli bir derinlikten çizilecek olursa afyon sakızı elde edilir. Afyon yatıştırıcıdır. Aynı zamanda alışkanlık ve bağımlılık yapar (yetişkinlerde 200 mg’lık doz letal doz olarak kabul edilir). Afyon sakızında morfin %5-25, noskapin %2-10, kodein %0,5-3, papaverin %0,5-1,3 ve tebain %0,2-1 arasında bulunur (Tanker ve Tanker, 2003). Noskapin (C₂₂H₂₃O₇N) bağımlılık yapmaz; ağrı kesici değildir ancak güçlü bir öksürük kesicidir. Kodein (C₁₈H₂₁O₃N), ağrı kesici etkisi morfinden daha zayıf olmakla birlikte iyi bir öksürük kesicidir.
Papaverin (C₂₀H₂₁O₄N), uyuşturucu ve ağrı kesici etkisi zayıf ancak güçlü bir düz kas gevşeticidir. Tebain (C₁₉H₂₁O₃N), en zehirli afyon alkaloiti olup ağrı kesici ve yatıştırıcı yarı sentetik ilaçların üretiminde kullanılır.
Afyon sakızının rengi ile alkaloit içeriği arasında sıkı bir ilişki vardır. Afyon sakızının rengi koyu ise morfin içeriği, açık renkte ise papaverin içeriği daha yüksektir. Opium alkaloitleri arasında morfin en yüksek (kuru kapsülde %0,2-2,0), papaverin ise en düşük (kuru kapsülde %0,5’in altında) oranlarda bulunur.
Haşhaş tohumlarında %40-55 arasında yağ ve %20-30 arasında protein bulunur. Ham afyonda ayrıca resinler, pektinler, mumsu maddeler, müsilaj ve yabancı maddeler de vardır. Opium alkaloitleri tıpta en fazla ağrı kesici (analjezik), yatıştırıcı (sedatif) ve öksürük kesici (antitussif) olarak kullanılır.
Morfin (C₁₇H₁₉O₃N), çok güçlü bir ağrı kesici ve yatıştırıcıdır. Haşhaş yağı %10 palmitik asit, %2 stearik asit, %13 oleik asit, %72 linoleik asit ve %3 linolenik asit içerir. Haşhaş tohumları yaygın olarak haşhaş yağı ve ezmesi ile pasta, börek, çörek gibi gıda ürünlerinin imalatında kullanılır.
Türkiye’de haşhaş tarımı ve endüstrisi:
Haşhaş, Birleşmiş Milletler Teşkilatı denetiminde yasal olarak sadece Türkiye, Macaristan, Çekya, İspanya, Fransa, Hindistan, Çin ve Avustralya’da üretilir. Türkiye, dünyanın en önemli haşhaş üreticisi ve morfin tedarikçisidir (yasal haşhaş ekim alanlarının yaklaşık %50’sini ve yasal morfin üretiminin yaklaşık %25’ini karşılar). Türkiye’de haşhaş tarımı 1933’ten itibaren devlet kuruluşu olan Toprak Mahsulleri Ofisi (TMO)’nin kontrolü altında izne bağlı olarak yapılır.
TMO, haşhaşın ekimi, kontrolü ve elde edilen afyonun alımı ve satımı ile yükümlüdür. Türkiye’de haşhaşın ana üretim bölgeleri Orta Anadolu, İç Ege ve Batı Geçit Kuşağı’dır. Bu bölgelerde yer alan 13 ilde ve yaklaşık 70 bin kayıtlı üretici ile haşhaş tarımı yapılmaktadır. En fazla haşhaş üretimi yapılan iller sırasıyla Afyonkarahisar, Konya, Denizli, Amasya ve Burdur’dur.
Hasat edilen kuru kapsüller kırılarak içlerinden tohumları ayıklanır; kuru kapsül kabukları TMO Bolvadin Afyon Alkaloitleri Fabrikası’na (AAF) işlenmek üzere gönderilir. Bu fabrikanın 1986 yılında tam faaliyete başlamasıyla birlikte afyon alkaloitleri yaş kapsüllerin çizilmesiyle değil, çizilmemiş kuru kapsüllerin ekstraksiyonu ile elde edilmeye başlanmıştır. AAF, 25.000 ton/yıl çizilmemiş haşhaş kapsülü işleme kapasitesiyle alanında dünyanın en büyük alkaloid fabrikasıdır. AAF, ekstraksiyon ve türevler olmak üzere iki üniteden oluşmaktadır.
Kapsüldeki morfin oranına bağlı olmakla birlikte yılda 80-100 ton civarında morfin üretimi gerçekleştirilmektedir. Ham morfinden kodein baz, kodein fosfat, kodein hidroklorür, kodein sülfat, dionin, morfin hidroklorür, morfin sülfat, teknik morfin, dihidrokodein bitartarat, dihidrokodein tiyosiyanat ve dihidrokodein baz gibi yarı sentetik ürünler elde edilebilmektedir.
Haşhaş üreticilerinin yasal sorumlulukları:
Haşhaş ekimine müsaade edilen yerlerde üreticilerin; kışlık ekilişlerde 1 Temmuz-30 Ekim, yazlık ekilişlerde 1 Şubat-15 Mart tarihleri arasında mahallî TMO teşkilatına müracaat etmeleri gerekmektedir. Bakanlar Kurulu Kararı ile belirlenen ekim yerleri içerisinde kalan yerleşim yerleri için TMO tarafından belirlenen limit çerçevesinde bir üreticiye en fazla 3 tarlasında haşhaş ekim izni verilmektedir. Üreticiler Çiftçi Kayıt Sistemi (ÇKS)’ne kayıtlı olmalı ve beyanname vermeleri gerekmektedir.
Türkiye’de haşhaşın kültür türleri ve çeşitleri:
Anadolu’da çiçek rengi genellikle beyaz ve mor, tohum rengi genellikle beyaz, mavi ve sarı olan haşhaş çeşitleri (Papaver somniferum ssp. anatolicum) yetiştirilir. Beyaz çiçekli çeşitler beyaz ve sarı tohum, mor çiçekli çeşitler ise pembe, kahve ve bazen mavi renklerde tohumlar üretir. Tohum rengi ile kapsülde morfin miktarı arasında belirgin bir ilişki olmamakla birlikte, tohum rengi beyaz ve sarı olan çeşitlerin kapsüllerinde morfin oranı daha fazladır.
Türkiye’de 2022 yılı millî çeşit listesinde 11 adet haşhaş (TMO-1, TMO-2, TMO-3, Ömürcan, Hüseyinbey, Çelikoğlu, Seyitgazi, Ofis NM, Ofis NP, Ofis-1 ve Ofis-2) çeşidi yer almaktadır. Bunlardan ikisi (Ofis NM ve Ofis NP) noskapin tipi, diğerleri ise morfin tipidir. Türkiye’de yetiştirilen haşhaş popülasyonları ve çeşitlerinde morfin oranı %0,2-1,2 arasında (ortalama %0,6-0,8) ve morfin verimi 0,1-1 kg/da arasında değişmektedir.
Tokat Kazova koşullarında yapılan bir araştırmada, 94 adet haşhaş genotipinde morfin %0,15-0,60, kodein %0,001-0,21, tebain %0,001-0,08, noskapin %0,005-0,20, papaverin %0,004-0,21 ve sabit yağ %40-53 arasında değişmiştir (Yazıcı vd., 2017). Türk haşhaşlarının morfin oranının düşük olması nedeniyle morfin oranı yüksek çeşit ıslahına ihtiyaç vardır. Ayrıca sadece haşhaş tohumu üretimi yapmak için morfin içermeyen (bu nedenle yasal izin gerektirmeyen), ancak tohum verimi yüksek olan haşhaş çeşitlerine gereksinim duyulmaktadır.
Ekolojik isteği:
Haşhaşın büyüme ve gelişimi üzerine etki eden en önemli iki çevresel faktör sıcaklık ve fotoperyottur. Tipik bir uzun gün bitkisi olan haşhaş, olgunlaşma devresine kadar toplam 2300-2700 °C sıcaklık birikimine ihtiyaç gösterir. Günlük optimal büyüme ve gelişme sıcaklığı 16-20 °C arasındadır. Bu yönüyle tipik bir serin iklim bitkisidir ve generatif devreye geçebilmesi için vernalizasyona ihtiyaç duyar (Bernáth, 1989).
Güz mevsiminde ekimi yapılan biyolojik kışlık çeşitler, rozet yapraklı devresinde vernalizasyon (2-12 °C’de) ihtiyaçlarını karşıladıktan sonra uzun günlerin başladığı bahar mevsimi sonunda çiçeklenmeye başlar. Haşhaşın kritik fotoperyot değerinin 14,8 saat olduğu, bu kritik değerden daha kısa gün koşullarında çiçeklenmenin geciktiği saptanmıştır (Acock vd., 1997).
Haşhaş bitkisi, organik maddesi yeterli, derin yapılı, pH’sı 6-8 arasında olan topraklarda çok iyi büyüme ve gelişme gösterir. Aşırı killi ve alkali topraklar, haşhaş tarımı için uygun değildir. Haşhaş, bilhassa toprağın fiziksel, kimyasal ve biyolojik özelliklerini iyileştiren baklagil türü bitkiler ile münavebeli yetiştirildiğinde verimliliği artar.
Ekim ve ekim yöntemleri:
Haşhaş, kış soğuklarına tolerans gösterdiğinden çoğunlukla eylül veya ekim aylarında güzden kışlık olarak ekilir. Haşhaş tohumları, güz aylarında 3 °C gibi düşük bir toprak sıcaklığında bile çimlenebilirken, iyi bir çıkış için en az 7-10 °C sıcaklığa ihtiyaç duyar.
Tohumun çimlenip toprak yüzeyine çıkışı en geç iki hafta içinde gerçekleşir. Kaymak bağlayan, sert yüzeyli topraklarda çıkış olabilmesi için tohumluğun çimlenme oranı %90’ın üzerinde olmalıdır. Güzden ekilen ve kış mevsimine 4-6 yapraklı rozet devresinde giren bitkiler soğuk ve dondan zarar görmez. Ancak kasım veya aralık aylarına kayan güzlük ekimlerde, bitkiler henüz birkaç yapraklı devrede kışa girecek olurlarsa, soğuk ve dondan büyük zarar görür.
Kışı çok sert ve uzun geçen yüksek rakımlı bölgelerde, haşhaş ekimi erken bahar aylarında (şubat sonu - mart başı) yapılmalıdır. Haşhaş tohumu çok ufak olduğundan (1000 tane ağırlığı 0,2-0,7 g) tavında sürülmüş, yabancı otlardan temizlenmiş, iyice ufalanmış ve bastırılmış bir tarlaya 1-2 cm derinliğinde ekilir. Haşhaş ekim makinesi ile dekar başına ortalama 0,5 kg tohumluk atılarak ekim yapılabilir.
Kış mevsiminin hemen arkasından, sıralardaki fideler (genelde 6-8 yapraklıdır) 15 cm aralıklarla seyreltilmelidir (Koç ve Akınerdem, 2001). Direkt tarlaya tohum ekimine alternatif olarak, haşhaş tohumlarından yetiştirilen fidelerin tarlaya dikimi yapılarak da başarılı bir üretim yapılabileceği tespit edilmiştir (Kara ve Baydar, 2021).
Sulama:
Haşhaş bitkisi soğuğa dayanıklı olduğu kadar kurağa da dayanıklıdır. Özellikle derine inen kök yapısı, sap ve yaprak pusluluğu kurağa dayanımına yardımcı olur. Batı Geçit Kuşağı’nın kurak ve yarı kurak iklim bölgelerinde yıllık yağışlar (500-750 mm) sulama yapılmadan da ekonomik bir üretim yapılmasına olanak sağlar. Optimal büyüme ve gelişme için toprak su kapasitesi %40’ın altına düşmemelidir. Kurak ve sıcak geçen bahar aylarında, tomurcuklanma ve çiçeklenme devrelerinde yapılan sulamalar verimi artırmaktadır.
Gübreleme:
Haşhaş tarımında azotlu ve fosforlu gübreleme yüksek verim için gereklidir. Afyon ili ekolojik koşullarında yapılan bir araştırmada (Aytekin ve Önder, 2006), en yüksek kapsül verimi, tohum verimi ve morfin oranı 12 kg/da azot ve 6 kg/da fosfor uygulamalarından elde edilmiştir. Eskişehir ili ekolojik koşullarında yapılan bir diğer araştırmada (Savaşlı vd., 2011), tohum ve kapsül verimleri birlikte değerlendirildiğinde 8 kg/da N uygulamasının ideal olduğu bildirilmiştir.
Azotun nitrat formunun haşhaş bitkilerine daha yarayışlı olduğu, kalsiyumlu gübrelemenin alkaloit sentezini teşvik ettiği ve özellikle mikro elementlerden borun toprakta yeterli seviyelerde bulunması gerektiği rapor edilmektedir. Haşhaş tohumları Azotobacter bulaştırılarak ekildiğinde, kapsülde afyon sakızı verimi artış göstermekte ve bitkilerin N ihtiyaçları azalmaktadır (Pareek vd., 1996).
Haşhaş tohumları ağır yapılı topraklarda kolay çıkış sağlayamadığından, toprağın organik maddesini artıracak uygulamalara (3-4 yılda bir 2-4 ton/da çiftlik gübresi) önem verilmelidir.
Yabancı ot, hastalık ve zararlı mücadelesi:
Haşhaş tarlasında yabancı otlar ile mekanik olarak çapa aletleriyle veya kimyasal olarak uygun herbisitlerle mücadele yapılabilmektedir. Wójtowicz ve Wielebski (2016) tarafından yapılan bir araştırmada, çıkıştan sonra (post-emergence) uygulanan tembotrione + fluroxypyr karışımının (8,8 + 7,5 g a.i./da) haşhaş bitkilerine fitotoksik etki yapmadan yabancı otları yüksek oranlarda öldürdüğü tespit edilmiştir.
Haşhaşın sapa kalkma dönemi sonuna doğru yaprak bitleri (Aphis papaveris) saldırıya geçerler. Hem bitki öz suyunu emerek hem de Peronospora arborescens ve Erysiphe polygoni gibi hastalık etmenlerini taşıyarak bitkiye zarar verirler. Yaprak biti ve kök kurdu ile mücadele etmek için insektisit kullanılabilir.
Hasat ve harman:
Haşhaş kapsülleri çiçeklenmeden altı hafta sonra hasat olgunluğuna gelir. Kapsüller saman sarısı renk aldığı ve tohumların kapsül içine döküldüğü zaman kapsüller elle tek tek kopartılır. Koparılan kapsüller kırım makinesi ile parçalanarak tohumları çıkartılır. Elde edilen kapsüller ve tohumlar ayrı ayrı pazarlanır.
Türkiye’nin ortalama haşhaş kapsül verimi 60 kg/da, tohum verimi 50 kg/da, kapsülde morfin oranı %0,75 ve tohumda sabit yağ oranı %50’dir. Türk Gıda Kodeksi Baharat Tebliği’ne (Tebliğ No: 2013/12) göre; haşhaş tohumlarında yabancı madde en fazla %1,5, rutubet en çok %11, kuru maddede toplam kül en çok %10 ve %10’luk HCl’de çözünemeyen kül en çok %1 olmalıdır.
Solvent ekstraksiyonu ile alkaloit üretimi:
Haşhaş kapsüllerinden ekstraksiyonla morfin üretimi ilk defa 1925 yılında Kabay Janos tarafından başarılmıştır. Türkiye’de 1977 yılında temeli atılan Afyon Alkaloitleri Fabrikası (AAF)’nın 1986 yılında tam faaliyete geçmesiyle birlikte yaş haşhaş kapsüllerinden çizim yaparak afyon sakızı üretimi yasaklanmış, kuru haşhaş kapsüllerinden solvent (çözücü) ekstraksiyonu ile morfin üretimine başlanmıştır.
Kuru haşhaş kapsülleri öğütülür ve kireç gibi alkali bir çözelti ile muamele edilir. Daha sonra alkali bulamaçtaki alkaloitleri içeren sıvı preslenerek çıkartılır. Sıvının pH değeri önce 5,5’e, daha sonra 9’a getirilir ve filtre edilerek saflığı bozan maddelerden arındırılır. Alkaloitler, asetik asit, toluen ve bütanol gibi organik çözücüler yardımıyla kazanılır. Alkaloid ekstresine amonyum eklendiğinde kristalize olan morfin diğerlerinden ayrılır.
