Familyası: Capparaceae
Cinsi: Capparis
Türkiye florasında tür sayısı: 2
Boylu kapari (Capparis spinosa): Akdeniz iklim kuşağında 700 m rakımlara kadar çıkabilen ve dik olarak gelişebilen bir tür.
Bodur kapari (Capparis ovata): Karasal iklim kuşağında 1800 m rakımlara kadar çıkabilen ve daha çok yatay olarak gelişen sürünücü bir tür.
Bitkisel özellikleri: Kapari (Gebere) (2n = 38), çok yıllık ve çalımsı formda bir tıbbi bitkidir. Gövdesi yatık, yarı yatık veya dik olarak büyür ve üzerinde dikenler bulunur. Oldukça derine inen güçlü kök yapısı sayesinde, kireçli ve verimsiz arazilerde bile başarıyla yetişebilir. Beyaz veya pembe renkli kapari çiçekleri, yıllık sürgünler üzerindeki yaprak koltuklarında oluşur.
Her bir çiçekte 4 petal, 4 sepal, 1 dişi organ ve çok sayıda erkek organ bulunur. Yumurtalık, üst durumlu ve tek gözlüdür.
Rengi koyu kahve olan kapari tohumlarının 1000 tane ağırlığı 6–9 g arasındadır.
Kullanılan organı: Çiçek tomurcuğu
Faydalanılan etkin maddeleri: Glukokapparin gibi glukosinolatlar (35–90 µmol/g) ve rutin gibi flavonoitler
Tıbbi değeri ve ticari kullanım alanları:
Gıda, ilaç ve kozmetik, boya vb. Kaparinin ticari olarak en değerli kısımları tomurcuklarıdır. Tomurcuklar, bezelye iriliğinde iken toplanır ve sonra salamuraya yatırılır.
Bu sayede, bir tür glukosinolat olup acılık veren glukokapparin maddesi kaybolur (Matthäus ve Özcan, 2002). Kapari tomurcuklarında bol miktarda fenolik, rutin, tokoferol ve C vitamini vardır. Bu nedenle, hem besin değeri yüksek hem de antimikrobiyal ve antioksidan etkisi güçlüdür.
Kapari meyvelerinden çıkartılan tohumlar %15–40 arasında sabit yağ ihtiva eder.
Bu yağ, oleik ve linoleik asitler, tokoferoller ve steroller bakımından oldukça zengindir.
Kapari tomurcukları turşu, salata, reçel, pizza, balık ve av etlerine garnitür olur.
Ekolojik isteği:
Dünyada kaparinin yayılış gösterdiği en önemli ülkeler Akdeniz ülkeleridir. Yıllık yağışı 250 mm’den az olmamak koşulu ile kurağa ve sıcağa son derece dayanıklıdır. Güneye bakan eğimli, kireçli, kalkerli ve killi topraklarda çok yaygındır. Çok yıllık bir bitki olan kapari, derin ve güçlü kök sistemi ile iyi bir erozyon bitkisidir. Erozyona açık eğimli arazilerde toprağı yerinde muhafaza eder. Kapari, yıllık yağışı 250–750 mm ve sıcaklık ortalaması >15 °C olan, ılıman bir kış ve yağışlı bir bahar mevsiminin ardından kurak ve sıcak bir yaz mevsiminin yaşandığı bölgelere çok iyi uyum sağlar.
Kapari üretimi ve ticareti:
İspanya, İtalya (Pantelleria Adası) ve Fransa gibi Güney Avrupa ülkelerinde Capparis spinosa, C. orientalis ve C. sicula türlerinin tarımı yapılmaktadır. Türkiye ve Fas, doğadan toplama yoluyla en fazla kapari üretimi ve ihracatı yapan ülkelerdir. Ancak dünyada işlenmiş kapari ürünleri ihracatında İspanya ve ithalatında ABD ilk sıradadır.
Kapari, Türkiye’de Ege başta olmak üzere Geçit Bölgeleri, Orta ve Güneydoğu Anadolu Bölgelerinden toplanarak ihraç edilmektedir. Burdur, Denizli, Muğla, Aydın, İzmir, Manisa, Yozgat, Gaziantep, Urfa, Siirt ve Mardin gibi illerde yabani olarak toplandığı gibi kültürü de yapılmaktadır.
Tohumla generatif çoğaltım:
Kapari tohumları “karpuzcuk” adı verilen meyvelerinden çıkartılır. Tohumlarının çimlenme oranı oldukça düşüktür; eğer soğuk-ıslak katlamaya alınır veya GA₃, H₂SO₄ ve %0,2’lik KNO₃ uygulanırsa çimlenme oranı artar. Kapari tohumları, eşit oranlarda yanmış koyun gübresi, orman toprağı ve yıkanmış dere kumundan oluşan harçla hazırlanan fide yastıklarına güz aylarında veya şubat-mart aylarında ekilir (1,5–2 g/m²) ve merdane ile bastırılır. Çıkış olana kadar gün aşırı düzenli olarak sisleme şeklinde sulanır. Soğuk mevsimlerde fideliklerin üzeri plastik örtü ile kapatılır. Tohumlar normal şartlarda iki hafta içinde çimlenmeye ve sürmeye başlar. Dikim için kapari fidelerinin 10–15 cm boylanmış olmaları gerekir.
Çelikle vejetatif çoğaltım:
İlkbahar mevsiminde alınan yeşil çelikler IBA, NAA veya IAA gibi hormonlarla muamele edildikten sonra köklendirilerek dikilir. Kapari (C. spinosa) çeliklerinin köklendirilmesi üzerine yapılan bir araştırmada, ilkbaharda alınan çeliklerde IBA’nın 4000 ppm dozunda en fazla köklenme oranı (%88,9) elde edilmiştir (Baş ve Arabacı, 2004).
Kapari fidanları, güzün derince sürülerek hazırlanmış olan tarlaya mart ayından itibaren dikilmeye başlanır. Dikim sıklığı, türe ve ekolojik koşullara bağlı olarak 2×2, 3×3 m veya 4×4 m olabilir. Yaklaşık 40 cm yüksekliğinde ve 30 cm genişliğinde açılan çukurlara fidanlar dikilir. Fidanların üzeri toprakla kümbet şeklinde örtülür ve etrafı çanak şeklinde açılarak can suyu verilir.
Budama ve sulama:
Her yıl ürün sezonu bittiğinde, toprağın hemen üzerinden budanırsa bir sonraki yıl daha fazla sürgün oluşturur. Çiçek tomurcukları yıllık sürgünler üzerinde meydana geldiğinden, çiçek tomurcuğu üretmeyen vejetatif dallar da budanarak uzaklaştırılmış olur.
Kapari, kurağa ve sıcağa çok toleranslı bir bitki olsa da tesis yılında dikilen fideler/fidanlar susuzluğa hassastır. Bu nedenle tesis yılında imkân varsa sulama yapılmalıdır.
Tomurcuk toplama:
Kapari plantasyonlarında en yüksek tomurcuk verimi 4. yıldan itibaren elde edilir. Olgun bir bitkiden yıl boyunca 4–5 kg tomurcuk toplanabilir. Eğer 3×3 m aralıkla dikim yapılarak 1 da alanda 110 bitki yetiştirilmiş ise ortalama 500 kg/da tomurcuk verimi elde edilir. Doğada yabani bitkilerden bir kişi günde en fazla 10 kg tomurcuk toplayabilirken, kültür koşullarında bu miktar iki katına çıkabilir. Mayıs ayı ortasından eylül ayı sonuna kadar, bezelye veya mısır tanesi iriliğindeki tomurcuklar haftada bir toplanır. Tomurcuklar, sıyrılarak değil, çiçek sapları bitki üzerinde kalacak şekilde bükülerek toplanmalıdır.
Kalite sınıfları:
İşleme tesisine getirilen kapari tomurcukları önce eleklerden geçirilerek saplı olanlar ve yabancı maddeler ayıklanır. Daha sonra 5 ile 13 mm arasında boy boy sınıflandırılır. İtalya’da çapı 7 mm ve altında olan tomurcuklar 1. sınıf “Non-pareil” olarak, çapı 13 mm’den daha fazla olan tomurcuklar ise “Grusas” olarak en düşük kalitede değer görür. Türkiye’de Ege Bölgesi’nden toplanan ve işlendiğinde altın sarısı renkte olan kapari tomurcukları en kaliteli kabul edilir.
Salamura işlemi:
Temizlenmiş ve iriliğine göre sınıflandırılmış olan koyu zeytin yeşili renkteki kapari tomurcukları bidonlarda birkaç ay (genelde 2 ay) %20’lik tuzlu-sirkeli suda veya bir kat tuz-bir kat tomurcuk şeklinde katlanarak bekletilir. Böylece hem acılık veren maddeler uzaklaştırılmış hem de tomurcukların bozulup çürümesi engellenmiş olur. Bu şekilde salamura edilen kapari tomurcukları farklı şekillerde değerlendirilmek üzere pazarlanır.
