Familyası: Umbelliferae.
Cinsi: Coriandrum.
Kültür türü: Coriandrum sativum L., yaklaşık 300 cinsi ve 3000’den fazla tür barındıran Umbelliferae (Apiaceae) familyasına ait bir türdür. Anavatanı Anadolu ve Kafkasya olan kişnişin, Türkiye florasında iki türü (Coriandrum sativum ve C. tordylium) yayılış gösterir. Kültür türü Coriandrum sativum’un meyve büyüklüğüne göre var. microcarpum (meyve çapları 1,5-3 mm arasında değişen küçük meyveli kişniş) ve var. macrocarpum (meyve çapları 3-5 mm arasında değişen büyük meyveli kişniş) olarak iki varyetesi vardır.
Bitkisel özellikleri:
Kişniş (2n = 22), tek yıllık ve otsu yapıda bir aromatik bitkidir. 40-80 cm arasında boylanır ve üstten dallanır. Yaprak kenarları parçalı ve genellikle 3 lopludur. Çiçekler, dal ve dalcıkların ucunda şemsiye şeklinde bir aradadır. Her bir çiçekte 5 çanak yaprak, 5 beyaz taç yaprak, 5 erkek organ ve stigması iki parçalı 1 dişi organ yer alır.
Meyveleri küre biçiminde ve 3-5 mm çapındadır. 1000 tane ağırlığı 5-18 g arasında değişir. Kişniş meyveleri diğer Umbelliferae türlerinden farklı olarak tek parçalı (sizo-karp)’tır.
Meyvelerin üzerinde değişik sayı ve şekillerde girinti ve çıkıntılar bulunur. Mezokarp katmanında uçucu yağ taşıyan uçucu yağ kanalları yer alır. Anadolu’da “Aş otu” da denilen kişnişin cins adı olan Coriandrum, bitkinin kötü kokusundan dolayı “pis kokulu” anlamına gelen “koris”ten türetilmiştir.
Ticari olarak kullanılan organı: Meyve (Fructus Coriandri).
Etkin maddeleri: Terpenoitler ve fenolikler.
Uçucu yağ oranı: %0,3-1,5 (kuru meyvede en az %0,4 olmalıdır).
Temel uçucu yağ bileşeni: Linalool (%75-80).
Sabit yağ oranı: %25.
Temel sabit yağ bileşeni: Petroselinik asit (%70-80).
Tıbbi değeri ve kullanım alanları:
Kişniş, meyvelerinde hem sabit yağ hem de uçucu yağ içeriği ile tıbbi değeri oldukça fazla ve kullanım alanı oldukça geniş bir bitkidir.
Kuru kişniş meyveleri %0,3-1,5 arasında uçucu yağ içerir. Kişniş uçucu yağının ana bileşeni, koriandrol olarak da adlandırılan linalool’dür. Türk kişnişlerinin uçucu yağlarında %78-85 arasında linalool bulunur (Doğan vd., 1984).
Küçük meyveli kişniş varyetelerinin uçucu yağ ve linalool oranları iri meyvelilere göre daha yüksektir. Linalool bakımından çok zengin olan kişniş uçucu yağı, parfüm ve kozmetik ürünlerinde ham madde olarak kullanılır. Ayrıca güçlü antibakteriyel, antifungal ve antioksidan etkileri nedeniyle tıbbi preparatlara katılır.
Kişniş meyveleri %25 sabit yağ içerir ve sabit yağında da yüksek oranda petroselinik asit (%80) bulunur (Keskin ve Baydar, 2016).
Oleik asitin izomeri olan petroselinik asit (C18:1n-12), kimya endüstrisi için yeni ve önemli bir potansiyeldir. Yapısındaki çift bağın özel konumu nedeniyle oktadekanoik asitler arasında özel bir yeri vardır.
Kişniş meyveleri mineral maddeler bakımından zengindir; N %1,81-2,75, P %1,14-1,54, K %0,72-1,51, Mg %0,19-0,74 ve Ca %0,13-0,91 ihtiva eder (Kaya vd., 2000).
Birçok baharat karışımında, özellikle de “Hint körisi”nde kullanılan kişniş, tüm dünya mutfaklarında kullanılan baharatlardan biridir ve uluslararası ticarette önemli bir yeri vardır. Kişniş meyveleri ve meyvelerinden elde edilen ekstreler gıda, baharat, ilaç, parfüm ve kozmetik sanayiinin değişik alanlarında kullanılır. Avrupa Farmakope’sinde yer alan kişnişin meyveleri ve yaprakları karminatif özellikler taşır; iştah açıcı, gaz söktürücü, parazit düşürücü, idrar söktürücü ve yatıştırıcıdır. Yemeklere ve çorbalara tat, lezzet, çeşni ve koku vermesi için katılır. Türk Gıda Kodeksi Baharat Tebliği’ne (Tebliğ No: 2013/12) göre; kişniş meyvelerinde yabancı madde en fazla %2, rutubet en çok %12, kuru maddede toplam kül en çok %7, %10’luk HCl’de çözünemeyen kül en çok %1,5 ve uçucu yağ miktarı en az %0,4 olmalıdır.
Kişniş yetiştiriciliği: Kişniş, nispeten serin (20-25 °C) ve yağışlı olan bölgelerde, kireççe zengin, hafif yapılı, nötr ve hafif alkali topraklarda çok iyi yetişir. Kişnişin başlıca çoğaltım materyali tohumlarıdır. Türkiye’de Milli Çeşit Listesi’nde iki adet tescilli kişniş çeşidi (Arslan ve Gürbüz) yer almaktadır. Kişniş tohumluğunda saflığın en az %98, çimlenme gücünün en az %75 olması istenir. Kişniş ekimi, kışı sert ve uzun süren bölgelerde ilkbahar mevsiminde, kışı ılıman ve kısa süren bölgelerde ise güz mevsiminde yapılır. Tokat ekolojik koşullarında kışlık olarak ekildiğinde, yazlık ekimlere göre daha yüksek meyve verimi elde edilmiştir (Kaya vd., 2000).
Kişniş, 1,5-2,5 kg/da tohumluk kullanılarak, 20-40 cm sıra arası, 10-15 cm sıra üzeri mesafesi ve 1,5-2,5 cm ekim derinliği verilerek ekilir. İyi bir çıkış için ekilen tohumların üzeri merdane veya sürgü çekilerek bastırılır. Kızıl ve İpek (2004) tarafından Diyarbakır ekolojik koşullarında yapılan bir araştırmada, dar sıra aralıklarında (20 ve 30 cm) yapılan ekimlerde geniş sıra aralıklarında (50 ve 60 cm) yapılan ekimlere göre daha yüksek tohum ve uçucu yağ verimleri elde edilmiştir. Aydın ekolojik koşullarında yapılan bir araştırmada ise 20 cm sıra arası mesafesinde tohum veriminin, 40 cm sıra arası mesafesinde uçucu yağ oranının ve 2,5 kg/da tohumluk miktarında ise uçucu yağ veriminin daha yüksek olduğu tespit edilmiştir (Arabacı ve Bayram, 2005).
Gübreleme, sulama ve yabancı ot mücadelesi: Kişniş tarımında azotlu gübreler verimi, fosforlu ve potaslı gübreler ise kaliteyi ve kuraklığa dayanıklılığı artırır. Toprağın verimlilik durumuna bağlı olarak ekimle birlikte dekara 4-8 kg saf N verilir. Ancak gereğinden fazla azotlu gübre yatmaya neden olur. Çiçeklenme dönemine kadar serin ve yağışlı, meyve bağlama döneminde ise sıcak ve kuru havalardan hoşlanır. Kurak ve sıcak geçen bahar aylarında sulama yapılırsa verim ve kalite artar. Kişniş fidelerinin ilk büyümesi yavaş ve yabancı otlarla rekabeti zayıftır. Ekim öncesinde fluchloralin (75 g/da) ve çıkış sonrasında oxyfluorfen (15 g/da) gibi herbisitlerden faydalanılabilir.
Hasat ve harman: Kişniş, ekimden itibaren en geç 2 ay içinde çiçeklenirler ve 3,5-4 ay içinde olgunlaşırlar. Heterojen çiçeklenme nedeniyle olgunlaşma seyri uzundur. Meyve kümelerinde ortadaki meyveler olgunlaştığında, kenardaki meyveler sarardığında ve gövde rengi koyulaşmaya başladığında hasat zamanı gelmiştir. Yolunarak demet şekline getirilmiş bitkiler önce güneş altında kurutulur ve sonra harman edilir. Kişniş bitkileri yüksek boylanmışlarsa biçerdöver ile hasat ve harman edilebilir. Ancak meyve dökümü olmaması için hasat işlemi sabah erken saatlerde yapılmalıdır. Türkiye’de doğal yağışlarla beslenen tarım alanlarında ortalama kişniş verimi 75 kg/da ve ortalama uçucu yağ oranı %0,4-0,5’tir.
