Familyası: Compositae.
Cinsi: Matricaria.
Kültür türü: Dünyada ticari değeri yüksek papatya türleri:
• Alman papatyası (Matricaria chamomilla).
• Fas papatyası (Ormenis multicaulis).
• Romen papatyası (Chamaemelum nobile, syn. Anthemis nobilis).
Türkiye florasında tür sayısı: Türkiye florasında Matricaria cinsine ait 4 tür (M. chamomilla, M. macrotis, M. aurea ve M. matricarioides) yayılış göstermektedir. M. chamomilla türünün ayrıca var. chamomilla, var. recutita ve var. pappulosa olarak 3 varyetesi bulunmaktadır. Türkiye florasında Anthemis cinsine dahil 50’ye yakın tür ve 77 kadar takson, Chamaemelum cinsinden sadece 1 tür (C. mixtum) bulunurken, Ormenis cinsine ait hiçbir türe rastlanmamıştır. Türkiye’de doğal olarak yetişen papatya türleri genellikle yüksek matrisin, düşük kamuzelen ile karakterizedir.
Bitkisel özellikleri: Matricaria cinsine ait papatya türleri (2n = 18) tek yıllık ve otsu yapıda olup Mart-Mayıs döneminde 2-3 ay kadar çiçekte kalmaktadır. Papatya, 15-60 cm kadar boylanır. Sapları tüylü ve üzeri olukludur. Parçalı yapıda olan yaprakları, sap üzerinde almaşıklı olarak dizilidir. Fazla dallanır ve her dal bir çiçek ile son bulur. Çiçek tablası 1,3-2,5 cm çapındadır. Bir çiçek tablasının kenarında 15-30 adet arasında beyaz renkte yalancı çiçekler ve ortasında yüzlerce tüp şeklinde sarı renkte gerçek çiçekler bulunur. Papatya, yüksek oranlarda yabancı tozlaşır ve döllenir. Her bir tablada boyutu 1 mm’den daha kısa olan, sarı veya açık kahve renkli tohumlar oluşur. 1000 tane ağırlığı genelde 0,1-0,2 g arasındadır. Hakiki papatyayı diğerlerinden ayıran en belirgin özellik, çiçek tablasının kömeçli ve içinde boşluk olmasıdır.
Ticari olarak kullanılan organı: Çiçek (Flos Chamomillae).
Etkin maddeleri: Terpenler ve fenolikler.
Uçucu yağ oranı: %0,2-2 (en az %0,4 olmalıdır).
Temel uçucu yağ bileşeni: Azulen veya kamazulen (%1-15).
Azulen:
Uçucu yağ özellikleri: Kuru çiçeklerinde %0,2-2,0 arasında uçucu yağ içeren Alman papatyası doğal bir uçucu yağ kaynağıdır.
Bu yağda %1-15 arasında (ortalama %6) azulen (kamazulen) bulunduğundan rengi mavidir. Azulen miktarı arttıkça yağın kalitesi de artar. Papatya ıslahı ile uçucu yağ oranı en az %0,8 ve uçucu yağının %25’inden fazlası azulen olan çeşitlerin geliştirilmesine çalışılmaktadır.
Genel olarak uçucu yağ miktarı ile azulen oranı arasında ters bir ilişki vardır; uçucu yağ miktarı arttıkça azulen oranı azalır. Papatya uçucu yağlarında yüksek miktarlarda seskiterpenler (%75-90), ancak eser miktarlarda monoterpenler bulunması dikkat çekicidir. Papatya çiçeklerinden elde edilen uçucu yağların temel bileşenleri farnesen, farnesol, kamazulen, α-bisabolol ve bunun A/B oksitleridir.
Romen papatyası, Alman papatyasından farklı olarak, uçucu yağında daha yüksek oranlarda isobütil angelat ve 2-metilbütil angelat bulunur.
Tıbbi değeri ve kullanım alanları: Kozmetik, parfüm, ilaç, herbal çay vb. Papatya çiçeklerinin tıbbi ve aromatik değeri çok fazladır. Papatya çiçeklerinden hazırlanan infüzyonlar orta derecede yatıştırıcı ve sindirimi kolaylaştırıcıdır. Papatyadan elde edilen ekstratlar kozmetik ürünlere katılır.
Saç besleyici ve renk açıcı etkisi vardır.
Antimikrobiyal etkisi oldukça güçlü olan papatya yağı; parfüm, kozmetik, alkollü ve alkolsüz içecekler, şekerlemeler, dondurma, ekmek ve gıda ürünlerinde kullanılır.
Herbal çay olarak sakinleştirici, rahatlatıcı, spazm çözücü, âdet sancılarını giderici etkilerinden yararlanılır.
Tıbbi papatyanın drog kalitesi ve değeri, α-bisabolol A ve B kemotiplerine göre A, B, C, ve D tiplerine ayrılmaktadır.
Tıbbi olmayan papatyalar ve sağlık sorunları:
Gerçek tıbbi papatya için en iyi bilinen botanik isim Matricaria chamomilla (syn. Matricaria recutita, Chamomilla recutita)’dır.
Tıbbi papatyanın tıbbi olmayan Anthemis, Bellis, Chamaemelum, Leucanthemum, Ormenis, Pyrethrum, Senecio, Tanacetum ve Tripleurospermum gibi diğer papatya türleri ile birlikte toplanması veya biçilmesi drog kalitesini düşürmektedir.
Bilhassa attarlarda tıbbi papatya olarak açıkta satılan ürünlerde çok fazla tür karışıklığına rastlanmaktadır.
Tıbbi olan gerçek mayıs papatyasını tanımayan kişiler, rastladıkları her papatya çiçeğini toplayarak ticaretini yapmaktadır.
Her papatya türü tıbbi değildir; bazıları zehirlidir (pire otu olarak bilinen Pyrethrum cinerariifolium türünün piretrin aktif maddesi doğal böcek öldürücüdür).
Bu nedenle, herbal çaylarda zehirlenme vakalarına papatya çayı tüketenlerde daha sık rastlanmaktadır.
Bu tür risklerin önüne geçmenin en etkili yolu, sadece kültür altında üretilen gerçek tıbbi papatya çiçeklerinin ticaretine izin verilmesidir.
Ekolojik isteği:
Yeryüzünde papatyanın geniş bir yayılma kuşağı vardır; ılıman, subtropik ve tropik iklim bölgelerinde doğal olarak yetişir.
Alman papatyası (Mayıs papatyası veya Tıbbi papatya) Doğu ve Güney Avrupa kıtasında doğal olarak yetişiyor ise de bugün dünyanın bütün kıtalarında kültürü yapılmaktadır.
Papatya, sıcak ve nemli iklim bölgelerine çok iyi uyum sağlamıştır. Bununla birlikte, 2 °C’ye kadar düşük sıcaklıklara da dayanabilmektedir.
Günlük ışıklanma süresi arttıkça çiçeklenme süresi kısalır.
Sıcaklık ve ışık, uçucu yağ içeriğine ve azulen oranı üzerine etki eder.
Belirgin bir toprak isteği olmayan papatya, birçok kültür bitkisinin yetişemediği tuzlu ve alkali topraklarda bile yetişebilmektedir.
Papatya yetiştiriciliği:
Papatya, tohumlarıyla generatif olarak üretilen bir bitkidir.
Papatya tohumunun optimal çimlenme sıcaklığı 10-20 °C arasındadır.
Tohumlar ışıkta daha iyi çimlendiğinden ışık görecek şekilde çok yüzlek ekilmelidir.
Ancak tohumlar çok ufak olduğundan (1000 tanesi 0,1 g), ekileceği tarla çok iyi ufalanmış ve bastırılmış olmalı, toprak tavında ve yüzeyi nemli iken ekim yapılmalıdır.
Organik maddesi düşük, kil oranı yüksek, bünyesi ağır yapılı olan topraklarda üst tabakada oluşan kaymak tabakası, çok küçük olan papatya tohumlarının çimlenme ve çıkışını güçleştirir.
Bu tür tarım topraklarında, tarlaya direkt tohum ekimi yapmak yerine, tohumlarından yetiştirilen fideler tarlaya dikilmelidir.
Örtü altında viyollere veya fidelikte tohum ekimi yapılarak dikime hazır fideler elde edilebilir:
Dört kat ince kumla karıştırılan tohumlar fide yetiştirme yatağı üzerine homojen olarak serpilir.
Merdane veya silindir çekilerek bastırılır ve düzenli aralıklarla sisleme şeklinde sulanır.
20-25 m²’lik bir fidelikte 25-50 gram tohum ekilerek 1 da tarlanın fide ihtiyacı karşılanabilir.
Ekiminden itibaren en geç bir hafta içinde tohumlar çimlenir ve bir ay sonra dikim büyüklüğüne gelir.
4-5 haftalık fideler, kökü tutan toprağı ile birlikte sökülerek ilkbahar geç donlarından sonra tarlaya dikilir. Tarlaya dikim sıklığı 30 x 15 cm’dir. Dikim yapılırken mutlaka can suyu verilmeli ve kök boğaz kısmı kuru toprakla örtülmelidir.
Papatya fidelerini başarıyla tarlaya dikimini gerçekleştirebilen fide dikim makineleri mevcuttur. Papatya yetiştirilecek tarla toprağı analiz edildikten sonra eksik olan besin elementleri gübre şeklinde toprağa verilmelidir. Tıbbi papatya için dekar başına 5-6 kg N ve 5-6 kg P₂O₅ önerilmektedir.
Fosforlu ve potaslı gübrelerin tamamı ile azotlu gübrenin yarısı ekimden önce veya ekim sırasında alt gübre olarak, azotlu gübrenin diğer yarısı ise tomurcuklanma devresine doğru üst gübre olarak atılmalıdır.
Eğer toprağın organik maddesi düşük ise güz mevsiminde tarlaya iyi kalite ahır gübresi serpilip (2-4 ton/da) pullukla toprağa karıştırılmalıdır.
Kurak ve sıcak geçen bahar ve yaz mevsimlerinde sulama yapılır ise biçim sayısı ve buna bağlı olarak çiçek verimi artar.
Yabancı otlarla mekanik, kültürel ve kimyasal yöntemlerle mücadele edilmelidir.
Dikimden dört hafta sonra aktif maddeleri 2,4-D sodyum tuzu (100-150 g/da) veya oxyfluorfen (60 g/da) olan herbisitler ile yabancı otlar kontrol altında tutulabilmektedir.
Atrazin, prometrin, propilamid, kloroprofam, mekoprop, trifluralin, linuron gibi etkin maddeleri taşıyan herbisitlerin de yabancı otlar ile mücadelede etkin olduğu bildirilmekle birlikte, bunlardan papatya için ruhsat verilmiş olanları tercih edilmelidir.
Papatyanın en önemli zararlıları olan bakla afidi (Aphis fabae), Brachycaudus spp. ve Antographis chryson gibi böceklerle aktif maddeleri phosdrin (%0,1), brevinyl (%0,5) ve endosulfan (%0,2) olan insektisitler kullanılarak, en önemli fungal hastalıklarından birisi olan Alternaria ile Benlate (%0,1) gibi fungusitler kullanarak mücadele yapılabilir.
Hasat ve kurutma:
Tıbbi papatya tam çiçeklenme devresinde iken taraklı alet veya makineler yardımıyla toplanabilmektedir.
Kültür koşullarında, bir yetişme sezonu boyunca, defalarca (genelde 4-5 defa) çiçek hasatı yapılabilmektedir.
Normal bakım koşullarında 500-1000 kg/da taze çiçek, 100-200 kg/da kuru çiçek ve 15-20 kg/da tohum verimi elde edilebilmektedir.
Taze toplanmış çiçekler %60-85 arasında nem içerir.
Çiçekler temiz bir zemin üzerine veya kurutma raflarına ince bir tabaka halinde serilerek gölgede kurutulur.
Papatya çiçekleri, kurutma fırınlarında en fazla 40 °C’de kurutulmalıdır.
5 kg taze papatya çiçeği kurutulduğunda 1 kg gelir.
Omidbaigi vd. (2004) tarafından yapılan bir araştırmada; tıbbi papatya gölgede kurutulduğunda %1,9, güneşte kurutulduğunda %0,4 ve kurutma fırınında (40 °C’de) kurutulduğunda %0,9 oranında uçucu yağ elde edildiği, uçucu yağ bileşenleri üzerine kurutma şekli ve sıcaklığının çok az etkili olduğu belirtilmiştir.
Damıtma:
Papatya hem taze olarak hem de kuru olarak su/buhar distilasyon yöntemiyle damıtılabilir.
Su buharı yöntemiyle damıtma yapıldığında, kuru papatya çiçeklerinden %0,2-2,0 arasında uçucu yağ verimi elde edilmektedir.
Genel olarak taze olarak damıtılan papatya herbasi, kuru olarak damıtılan papatya herbasına ve çiçeklerine göre daha fazla uçucu yağ, ancak uçucu yağında daha düşük kamazulen ve α-bisabolol ihtiva etmektedir (Bucko ve Salamon, 2007).
Kamazulen, su/buhar distilasyonu sırasında çiçeklerde doğal olarak bulunan matriksinden oluşan bir artefakttır.
