Familyası: Solanaceae.
Cinsi: Nicotiana.
Kültür türü: Nicotiana tabacum L.
Bitkisel özellikleri: Tütün (2n = 4x = 48); tek yıllık ve otsu yapıda bir alkaloit bitkisidir. Kazık köklü, dik büyüyen ve genelde dallanmayan bir gövdesi vardır. Gövdeyi oluşturan ana sapın her bir boğumundan yapraklar oluşur. Bir tütün yaprağının ayasına “kıta”, kıtanın en geniş yerine “karın” denilir. Yaprağın sap ile birleşmesi yaprak sapı ile olursa buna “zenep’li” (yaşmaksız), yaprak ayası ile olursa “zenep’siz” (yaşmaklı) adı verilir. Karın ile zenep arasına “omuz” denilir. Bir tütün bitkisi üzerinde yapraklar; dip yapraklar, dip üstü yapraklar, ana yapraklar (1. Ana, 2. Ana ve 3. Ana), doruk altı yapraklar ve doruk (uç) yapraklar olarak beş elde sınıflandırılır.
Dip ve dip üstü yapraklar (alt eller) tüm yaprakların %20’sini, ana el yapraklar (orta eller) tüm yaprakların %50’sini, uç altı ve uç yapraklar (üst eller) ise tüm yaprakların %30’unu temsil eder.
Ticari olarak kullanılan organı: Yaprak (Folia Nicotianae).
Etkin madde: Nikotin (%0,3-5,0).
Ticari kullanım alanları: Tütün yaprağında nikotin, nornikotin, isonikotin, nikotein, nikotellin ve nikotemin gibi alkaloitler bulunur. Bunlardan en önemlisi %0,3-5,0 arasında bulunan nikotin (C₁₀H₁₄N₂)’dir. Tütün yapraklarının keyif verici olmasının nedeni nikotinden kaynaklanır. Tütün yaprakları sigara, puro, pipo, enfiye, sünneme ve nargile tütünü olarak kullanılır. Bir sigara şubuğu 0,8 g işlenmiş tütün, 9-20 mg nikotin içerir. Tütün ve tütün ürünleri, içerdiği zehirli alkaloitler nedeniyle başta kanser hastalıkları olmak üzere insan sağlığı için son derece tehlikelidir.
Tütün yapraklarından, içerdiği uçucu yağlar nedeniyle tütün kolonyası üretilir. Şark tipi tütün yapraklarında %0,05-0,5 arasında uçucu yağ bulunur ve bu uçucu yağın temel üç bileşeni neofitadien, solanon ve fitoldür. Tütün tohumları %35-45 oranında yağ ihtiva eder. Bu yağ, %60 linoleik asit ve %25 oleik asit içeriği ile değerli bir yemeklik yağdır.
Tütünde kalite ve kaliteye etki eden faktörler: Tütün kalitesi üzerine yaprağın fiziksel (renk, incelik, kalınlık, sağlamlık, bütünlük ve esneklik) ve kimyasal (ör., nikotin, N’lu maddeler, şeker, polifenoller, reçineler, mineral elementler ve organik asitler) özellikleri önemli rol oynar. Yaprak dokusu ne kadar ince ve esnek, orta damar ne kadar belirsiz, yaprak rengi ne kadar sarıya çalan açık renklerde olursa, kalitesi de o kadar yüksek olur. Tütünde nikotin ihtivası dip yapraklardan uç yapraklara doğru artar; bir tütün bitkisinde uç ve uç altı yapraklar en iyi kalitede (A grad), dip ve dip üstü yapraklar ise en düşük kalitede (Kapa) işlem görür. Şeker oranı yüksek, nikotin oranı düşük olan yapraklar daha kalitelidir. Genelde rengin açık olmasına etki eden faktörler, nikotin miktarını azaltıcı ve şeker miktarını artırıcı yönde etki eder. Azotlu gübreleme, sulama, seyrek dikim, tepe kırma, filiz alma gibi yaprak rengini koyulaştırıcı tarımsal uygulamalar, yaprağın nikotin oranını artırır. Azot gübrelemesi yapılan, organik maddesi zengin ve sulanan alanlarda yetiştirilen tütünlerin yaprakları geniş ve koyu renkli olurken; azot gübrelemesi yapılmayan, organik maddesi az ve sulanmayan alanlarda yetiştirilen tütünlerin yaprakları dar ve açık renkli olur. Nikotin oranı düşük ve şeker oranı yüksek açık renkli tütünlere “Asit grubu” tütünler, nikotin oranı yüksek ve şeker oranı düşük esmer renkli tütünlere de “Kalevi grubu” tütünler denilir.
Samsun, Bafra, İzmir tütünleri (Şark tütünleri) asit grubu tütünlerdir; sigara tütünü olarak kullanılır. Küba, Havana, Brezilya, Sumatra, Cava, Borneo tütünleri ise kalevi grubu tütünlerdir; puro ve pipo tütünü olarak kullanılır.
Dünyada tütün üretimi: Amerika kökenli olan tütün, 1492 yılında Kolomb tarafından Avrupa kıtasına getirilmiş, oradan da bütün dünyaya yayılmıştır. Çin, Brezilya, Hindistan ve ABD’den sonra en fazla tütün üreten beşinci ülke Türkiye’dir. Türkiye’nin ana tütün üretim bölgeleri Karadeniz, Trakya-Marmara, Ege, Doğu ve Güneydoğu bölgeleridir. Balıkesir, Denizli, Samsun, Uşak, Balıkesir ve İzmir illeri Türkiye’nin en yoğun tütün üretimi yapılan illeridir. Türkiye’de 2002 yılında çıkartılan “Tütün Yasası” ile birlikte tütün üretimi özel sektör tarafından sözleşmeli olarak yapılmaktadır.
Dünyada üretilen tütünlerin %60’ını Virginia (Flue-cured), %15’ini Burley (Air-cured), %10’unu Şark (Sun-cured) ve geri kalanını puro ve pipo üretiminde kullanılan koyu renkli tütünler (Dark air-cured) oluşturur. Türkiye’de tütün üretiminin tamamına yakını Şark tipi (Oriental) olup, dünya Şark tipi tütün ihtiyacının %30’unu karşılar.
Türk tütünleri:
Karadeniz tütünleri, yöresel olarak Artvin, Pazar, Trabzon, Samsun, Bafra, Alaçam, Sinop, Taşova ve Gümüşhacıköy tütünleri şeklinde sınıflandırılır. Samsun (özellikle Maden oymagı) ve Bafra tütünleri dünyada yetiştirilen en kaliteli Şark tipi tütünlerdir. Yaprakları küçük kıtalı, zenep’li-yaşmaklı, hafif karınlı ve omuzlu ve sivri uçlu olup %0,5-1,5 arasında nikotin içerirler.
Trakya-Marmara tütünleri, yöresel olarak Düzce, Hendek, İzmit, Edirne, Bursa ve Balıkesir tütünleri olarak adlandırılır. Bu tütünler, Ege ve Karadeniz Bölgesi tütünleri arasında geçiş özelliği taşır. Çoğunlukla yaprakları küçük ve orta kıtalı, hafif yaşmaklı, hafif omuzlu ve karınlı olup %0,8-1,6 arasında nikotin içerirler.
Ege tütünleri, Türkiye tütün üretiminin yaklaşık %50’sini tek başına karşılar. Bu bölgede İzmir, Akhisar, Karabağlar, Çıtır ve Muğla olarak adlandırılan tütünler yetiştirilir. Ege (İzmir) tütünlerinin yaprakları küçük kıtalı, zenep’siz, yaşmaklı, karınlı ve kütçe uçlu olup %0,3-1,0 arasında nikotin, %0,9-1,5 arasında protein azotu ve %13-26 arasında indirgen şeker ihtiva ederler. Ege tütünlerinde genel olarak nikotin oranının %1’in altında ve şeker oranının %15’in üzerinde olması nedeniyle en az Samsun ve Bafra tütünleri kadar kalitelidir. Orta Karadeniz tütünleri gibi harmanlara koku, tat ve yanmada yavaşlık kazandırmak için katılırlar.
Doğu ve Güneydoğu Anadolu tütünleri, yöresel olarak Malatya, Adıyaman, Gaziantep, Hatay, Yayladağ, İskenderun, Muş, Bitlis, Şemdinli, Silvan, Bismil, Siverek ve Mutki tütünleri olarak adlandırılır. Malatya ve Adıyaman tütünleri fazla yaşmaklı, eliptik-mızrak şeklinde ve sivri uçlu; Bitlis tütünleri yaşmaklı, yaprak yüzeyi kabarcıklı ve orta kıtalı; Yayladağı, Hatay, Antep ve İskenderun tütünleri orta kıtalı, yaşmaklı, eliptik-mızrak-oval şekilli; Şemdinli, Siverek, Silvan ve Mutki tütünleri ise büyük kıtalı, eliptik-mızrak-oval şekilli yapraklara sahiptir. Doğu ve Güneydoğu Anadolu tütünlerinin nikotin oranı Ege ve Orta Karadeniz tütünlerine göre daha fazladır.
Hatay, İskenderun ve Konya-Hadim yörelerinde yetiştirilen Tömbeki tütünü nargile tütünü, Gaziantep yöresinde yetiştirilen Hasankeyf tütünü ise çiğneme ve enfiye tütünü olarak kullanılır.
Virginia ve Burley tütünleri: Amerikan-Blend sigara harmanlarının en önemli iki tütünü olan Virginia ve Burley tütünlerini uluslararası önemli kılan özellikleri teknolojik ve ekonomik üstünlükleridir. Her ne kadar harman kaliteleri yüksek olmamakla birlikte, diğer bazı sentetik katkı (sos) maddeleri ile her türlü içim zevkine uygun hâle getirilirler. Virginia ve Burley tütünleri yaşmaklı, zenepsiz, sivri uçlu ve gevşek dokulu yapraklara sahiptir; yaprakları kuruduğunda açık sarı ve kırmızı renk alır.
Nikotin oranları %1,8-3,6, protein azotu oranları %3-10 ve toplam indirgen madde oranları %10-14 arasında değişir. Burley tütünleri, Virginia tütünlerine göre bir miktar daha fazla nikotin içermekle birlikte, koku absorbe etme özellikleri daha yüksektir. Bir bölgede Virginia ve Burley tütünlerinin ekonomik olarak yetişmesi için o bölgenin yıllık yağış toplamının 1000-1500 mm (vejetasyon süresince 500-750 mm) ve hava nispi neminin de %80 civarında olması gerekir. Virginia ve Burley tütünleri organik maddesi zengin, drenaj sorunu olmayan, besin elementlerince zengin, asit karakterli (pH 5.7-6.5), kumlu-killi yapıda, düz ve sulanabilir topraklarda yetiştirilirler.
Puroluk tütünler: Puroluk tütünler, sigaralık tütünlerden farklı olarak tropik iklime iyi uyum sağlamıştır. Bu nedenle puroluk tütünlerin dünyada ana yetişme kuşağı ekvatorun hemen iki yanına yayılmış ada ülkeleri (Küba, Sumatra, Cava, Borneo, Endonezya ve Filipinler gibi) ile ABD’nin Connecticut vadisi ve Brezilya’nın bazı bölgeleridir.
Ekolojik isteği: Tütün, 3-4 ay vejetasyon süresi olan, yetişme devresinde 1800-3200 °C toplam sıcaklık ihtiyacı duyan, bu devrede 13 °C’nin altında ve 38 °C’nin üzerinde sıcaklıkların olmadığı (optimal büyüme ve gelişme sıcaklığı 25-30 °C), nispi nemin yaklaşık %60 olduğu koşullarda çok iyi yetişen bir kısa gün bitkisidir.
Tütün yetiştiriciliği: Tütünün başlıca çoğaltım materyali tohumlarıdır. Ancak tohumları çok küçük olduğundan (1000 tane ağırlığı 0,07-0,09 g) doğrudan tarlaya tohum ekerek üretim yapılmaz. Tütün tohumları örtü altında yastıklara ekilir (1-1,5 g/m²) ve elde edilen fideler tarlaya şaşırtılır. Fidelerin tarlaya dikiminden 1,5-2 ay önce tohumlar fideliklere ekilmiş olmalıdır. Örneğin, Denizli yöresinde şubat-mart döneminde örtü altında yetiştirilen fideler 15 Nisan-20 Mayıs arasında tarlaya dikilir. İtinalı bir şekilde bakımı yapılan fide yastıkları mildiyöye (mavi küfe) karşı %1’lik bordo bulamacı ile, vahşi ateş yanıklığına karşı %3’lük göztaşı eriği ile ilaçlanır.
Marmara Bölgesi’nde Düzce-Özbaş ve Trakya-Özbaş, Ege Bölgesi’nde İzmir-Özbaş ve İzmir İncekara çeşitleri mavi küfe toleranslıdır. Tütün mildiyösüne karşı propineb, maneb, mancozeb, metiram gibi WP formunda ilaçlar (90-100 g/100 L su) kullanılır. Geleneksel olarak tütün fideleri açık arazide soğuk, ılık veya sıcak yastıklarda yetiştirilir. Bunlara alternatif olarak su tünelinde fide yetiştirme metodu (FTS: Float Tray Systems) geliştirilmiştir.
Fide dikimi ve bakımı: Tütün fideleri 4-5 yapraklı ve 10-15 cm boylu olduğunda sökülerek Ege Bölgesi’nde mart sonu-mayıs ortası arasında, Karadeniz Bölgesi’nde mayıs sonu-haziran başı arasında, Doğu ve Güneydoğu Anadolu’da ise en geç haziran ortasına kadar 40-50 cm sıra arası ve 15-20 cm sıra üzeri mesafede elle veya fide dikim makinesi ile dikilir.
Fideler dikim çukurlarına ilk yaprak boğumuna kadar gömülür ve ardından can suyu verilir. Dikimden 3 hafta sonra çapalama, boğaz doldurma, sulama, gübreleme, ilaçlama, tepe kırma ve koltuk alma gibi bakım işleri takip eder. Tütün bitkisinde tomurcuk salkımının birkaç yaprakla birlikte çiçeklenmeden önce kırılması işlemine “tepe kırma” denir. Tepesi kırılan bitkilerin yaprakları daha iri, daha büyük kitalı ve daha etli olur.
Aşırı dallanmayı engellemek için ayrıca filiz ve koltuk alma ile dip sıyırma işlemleri yapılır. Ege ve Orta Karadeniz’in küçük kitalı ve kaliteli tütünlerinde tepe kırma, koltuk alma ve dip sıyırma işlemleri yapılmaz.
Gübreleme: Şark tipi tütünler eğer Virginia ve Burley tütünleri gibi verimli, sulanan ve gübrelenen topraklarda yetiştirilir ise yaprak verimleri artar ancak kaliteleri düşer. Azotlu gübreler yaprak verimini artırmakla birlikte nikotin oranını yükseltir, yaprak rengini koyulaştırır. Fosfor, potasyum ve magnezyum ise kuraklığa ve hastalıklara dayanıklılığı artırır, kalite özelliklerini iyileştirir. Dikim öncesinde dekar başına saf madde üzerinden 1,5-3,0 kg N, 4-6 kg P₂O₅ ve 4-6 kg K₂O verilebilir. Bu amaçla 10-20-20 kompoze gübresi 15-25 kg/da olarak uygulanabilir. Üst gübre olarak %26 N içeren kalsiyum amonyum nitrat (CAN) gübresinden ilk sulama öncesinde 10-12 kg/da atılabilir.
Kırım ve dizim işlemleri: Türkiye’de eylül ve ekim ayları tütün kırım dönemleridir. Vejetasyon seyrine göre kırım zamanı dikimden 2-2,5 ay sonra başlar. Tütün kırımına Ege Bölgesi’nden daha erken, Doğu Anadolu Bölgesi’nde daha geç başlanır. Yaprak kırımına dip yapraklardan başlanır ve üst ellere doğru devam edilir. Sağ elde kırılıp sol elde toplanan yapraklar demetler hâlinde dizilir. İğne yardımıyla yaprak orta damarlarından iplere dizilen yapraklar 1-4 gün süreyle soldurulur.
Kurutma ve fermantasyon: Türk tütünleri çoğunlukla güneşte (sun-cured) kurutulur. Ege Bölgesi’nde güneşte kurutma işlemi ızgara (kırmandal) şeklindedir. Tütün dizileri ızgaralara yan yana gelecek şekilde asılır ve birkaç hafta güneş altında kurutulur. Ana damarlar tamamen kuruduğunda ve yaprak kitası kahverengiye dönüştüğünde kurutma işlemi tamamlanır. Karadeniz Bölgesi’nde vagon usulü, Doğu Anadolu’da ise ayvan usulü kurutma yaygındır. Kurutulmuş tütün yaprakları %15-18 nem içerecek şekilde tavlanır. Renklerine ve boylarına göre ilgilendikten sonra dizi (tonga) veya demet (pastal) şeklinde denklenir. Denklenen tütünler 25-40 °C sıcaklık ve %70 nemde doğal veya yapay koşullarda fermantasyona sokulur. Bu sayede yapraklar arzu edilen koku, tat, renk ve sertlik özelliklerini kazanır.
Harmanlama: Değişik içim zevklerine göre nitelikleri birbirlerinden farklı olan değişik tütünler değişik oranlarda bir araya getirilerek harmanlanır. Dünyada sigara üretiminde Amerikan-Blend harmanlardan yapılan sigaraların ağırlığı söz konusudur. Amerikan Blend; daha çok Virginia ve Burley tütünlerinin kullanıldığı, Şark tipi ve Maryland tütünlerinin ancak belirli oranlarda katılmasına izin verildiği, sos gibi katkı maddeleriyle tatlandırılmış harmanlara verilen genel addır. Türk tütünleri soylu tütünlerden olup, harmanlara başta koku (aroma), tat ve tokluk vermek üzere katılır.
