TANIMI VE YAŞAYIŞI
Buğday galnematodu [Anguina tritici (Steinbuch)]’nun dişisi ve erkeği iplik formundadır. Dişi ortalama 3.8 mm boyunda, spiral şeklinde, çok şişman vücutlu ve hareketsiz görünüşlüdür. Erkeği düz vücutlu, ortalama 2.4 mm boyunda ve çok aktiftir. Graminae familyası bitkilerinin tohumlarında iç parazit (endoparazit), sap ve yapraklarında dış parazit (ektoparazit) olarak yaşar ve tipik galler meydana getirir. Nematodla bulaşık tanelere “galli tane” denir. Bunlar normal tanelere nazaran küçük, yuvarlak, deforme olmuş ve koyu kahverengindedir. Sürme hastalığının (Tilletia tritici) tanelerdeki zarar şekline benzerler, fakat bu taneler serttirler ve iki parmak arasında ezilmezler. Bu gibi tanelere Orta Anadolu’da mahalli olarak kör, karadoğu, karamık, boncuk körsert kör ve demir kör gibi adlar verilir. Bulaşık buğday taneleri uyuşuk halde ikinci dönem larvalar ile doludur. Toprağa düşen nematodla bulaşık taneler nem alarak şişer, içerisinde bulunan larvalar kabuğu delerek dışarı çıkar ve toprağa geçerek genç buğday ve çavdar
bitkilerinin çimlenen yaprak aralarında çiçeklenmeye kadar kalırlar. Başak oluşumu sırasında tane embriyosuna yerleşirler. Burada beslenmelerine devam ederek ergin hale geçip çiftleşirler. Yumurta bıraktıktan sonra erginler ölür. Genellikle her tanede 5–7 dişi bulunur. Birinci dönem larva, yumurta içinde oluşur ve hızla gömlek değiştirerek ikinci dönem larva meydana gelir. Yumurtadan çıkan ikinci dönem larvalar tane içinde kalarak, hasatla birlikte ürüne geçerler. Her bir galli tane içerisinde 800–32.400 kadar larva bulunur. Bulaşık taneler, içinde yaklaşık 0.8 mm boyunda ikinci dönem larvaların bulunduğu küçük bir galdir. Bu dönem, normal buğday tanelerinin sarı olum dönemine rastlamaktadır. Kuru koşullarda, galli taneler içerisindeki nematodlar 27 yıl ve daha uzun süreyle uyuşuk halde canlılığını koruyabilmekte olup, soğuk iklim şartlarına karşı da dayanıklıdır. Bu süre çevre, nem ve sıcaklığa bağlıdır. Buğday galnematodu yılda bir döl vermektedir.
ZARAR ŞEKLİ, EKONOMİK ÖNEMİ VE YAYILIŞI
Çimlenen buğday bitkisine geçen buğday gal nematodu larvaları, bitkiyi cüceleştirir, saplar kalınlaşır ve gevrekleşir, sak boğumlarından yeni çıkmakta olan yapraklara zarar vermek suretiyle yaprakları kıvırır ve testere dişi bir şekil vererek yaprağı deforme eder. Kıvrılan yaprağın yeni gelişen yaprağı sarması nedeniyle, gövdede bükülmeler olur. Nematodun yoğunluğuna göre bazı bitkilerde bu belirtiler bütün yapraklarda, bazılarında ise bir iki yaprakta görülür. Bitki gelişmesini tamamlarken, nematod da başağa ulaşmış olduğundan, bitkideki bu ilk belirtiler azalır ve hasta başaklı bitkiler olarak tarlada göze çarpar.
Nematod yoğunluğu çok fazla olduğu takdirde bitkiyi kurutabilir. Buğday galnematodu süt olum devresinde tanelere geçerek, taneleri deforme eder ve tane içi, nematodun larvaları ile dolarak tanenin ticari değerini tamamen düşürür. Olgunlaşan başaklarda galli taneleri içeren başaklar, galsiz taneleri
içeren başaklara nazaran daha küçük, kavuz sıraları düzensiz ve birbirlerinin içine girmiş durumda, kılçıklar az ve kısadır. Kavuzlardaki şekil bozukluğu nedeniyle başaklar da düzen-siz bir görünüm alır. Dikkatli bakılacak olursa koyu kahve veya siyah renkli ve diğer tanelere kıyasla daha küçük olan galli taneler dışardan da görülebilir. Bir başakta bütün taneler galli olabileceği gibi, bazı taneler normal teşekkül etmiş olarak da bulunur. Hasat sırasında birçok galli tane dökülerek tarlayı bulaştırır. Sonraki yıllarda, galli tanelerden çıkan nematod larvaları ekilen buğdayı enfekte eder. Buğday gal nematodu ile bulaşık taneler tohumluk, ekmeklik ve yemlik olarak kullanılamayacağından, ekonomik değeri yoktur. Buğdaylarda %60’a kadar varan verim azalmasına neden olabilmektedir. Gerekli tedbirler alınmadığı takdirde bu zararlı ülkemizde buğday ekilen tüm alanlarda potansiyel olarak zarar oluşturabilir
KONUKÇULARI
Buğday gal nematodu’nun en önemli konukçuları buğday (Triticum vulgare, T. sativum, T. dicoccum, T. spelta) ve çavdar (Secale cereale L.)’dır. Yulaf (Avena sativa L.) ve arpa (Hordeum vulgare L.) ikinci derecede konukçusu olup diğer bazı Graminae’ler de konukçuları arasındadır.
DOĞAL DÜŞMANLARI VE ETKİNLİKLERİ
Arthrobotrys oloigopori Fresenius adlı fungus nematodun parazitidir. Nematodun ikinci dönem larvalarında Dilophosphora alopecuri (Fr.)’nin pikniosporları saptanmıştır. Funguslardan başka diğer bazı organizmalar örneğin Tardigradlar ve Collembolalar da nematodların doğal düşmanlarıdır. Ancak bunların hiç birisi zararlıyı baskı altında tutamazlar.
MÜCADELESİ
Kültürel Önlemler
Buğday gal nematodu’na karşı kültürel önlemlerden yararlanarak etkili bir mücadele yapılabilmektedir. Temiz tohum kullanılması: Kesinlikle, sertifikalı veya galsiz tohum kullanılmalıdır. Temiz tohum, nematodla bulaşık olmayan yerlerden alınmalı veya bulaşık tohumlar galli tanelerden temizlenmelidir.
Bulaşık tohumun temizlenmesi için aşağıdaki yöntemlerden biri uygulanır.
a) Triyör ve selektörler:
Günümüzde en uygun ve pratik bir metot olup; galli taneleri ayırabilecek sıklıktaki eleklerinden (3 ve 4 no’lu eleklerde olduğu gibi) geçirilen tohumluk buğdayların içerisindeki galli taneler %100’e yakın bir oranda temizlenmektedir.
b) Tuzlu su uygulaması:
Geniş bir kap veya kazanda %20’lik tuzlu su eriyiği hazırlanır. İçerisine tohumluk buğdaylar atılır. Elle veya bir başka karıştırıcı kullanılarak karıştırılan tohumlardan nematodlu olanlar daha hafif olduklarından su yüzüne çıkarlar. Üste çıkan galli taneler alınır ve imha edilir. Bu muamele azar azar ve fazla karıştırılmadan yapılırsa sonuç daha iyi olmaktadır. Dikkat edilecek husus, galli tanelerin fazla su alıp dibe çökmemesi için zaman kaybetmemektir. Geniş kap veya kazanın dibinden alınan tohum, bir elek üzerinde temiz suyla iyice yıkandıktan sonra kurutulur ve tohumluk olarak kullanılır. Bu metot pratik olmamakla birlikte ancak küçük işletmelerde kullanılabilir.
c) Sıcak su uygulaması:
Bulaşık taneler 4–6 saat suda bekletilerek larvalar aktif hale geçirilir. Daha sonra 50°C de 30 dakika, 52°C’de 20 dakika, 54°C’de 10 dakika veya 56°C’de 5 dakika suda bekletilerek nematodların ölmesi sağlanır. Ancak bu uygulamanın yapılabilmesi için tesis gerektiğinden pratik değildir. Ekim nöbetinin uygulanması: Nematodun konukçusu olmayan, Graminae dışındaki bitkiler ekim nöbetine sokulmalıdır. Nadas sisteminin uygulanması: Bir yıllık yapılacak tam nadasta, bir yıl önceki ürünle galli tanelerden toprağa geçen nematod larvaları konukçu bulamayacağından tamamen ölmektedir. Ancak nadas uygulamasında tarlada bulunan Graminae familyasından bitkilerin büyüyerek nematoda tekrar konukçuluk etmesi engellenmelidir.
Karantina Önlemleri
─ Buğday galnematodu’nun iç karantinaya dâhil bir nematod olması nedeniyle, bulaşık tohumlukların temiz bölgelere naklini önleyici tedbirlerin alınması ve bulaşık bölge içinde nadasa bırakılan yerlerde temiz tohum ekilmesi gerekir. İlgili yörelerde yapılacak sürveyler ile diğer bulaşma sahaları da saptanmalıdır.
─ Yapılacak sürveylerde hububat tarlaları yeşil ve olgun başak devrelerinde olmak üzere iki defa kontrol edilmeli, daha sonra da hasat zamanı veya hasattan sonra tohumluklar kontrol edilmelidir. Yeşil bitki döneminde zararlının belirtilerine rastlanan yerler kaydedilip, başaklanma veya hasat zamanı tekrar kontrol edilerek kesin yargıya varılmalıdır.
─ Buğday galnematodu ile bulaşık tarlaların saptanması için, hububat (bilhassa buğday ve çavdar) ekimi yapılan tarlalar gezilerek, gelişen bitkilerde buğday gal nematodu bulaşıklığı nedeniyle oluşan belirtilerin olup olmadığı incelenir.
─ Her köyün farklı mevkilerinden rasgele hububat tarlaları seçilir. Seçilen her bir tarlanın 5 yerinden 1/4 m2 ’lik sayım
çemberleri kullanılarak, 3-5 m2 ’lik yerde sağlam ve nematodlu bitki sayılarak tüm sahadaki sağlam ve enfekteli bitki miktarı bulunur ve sonra enfekteli bitki oranı (% olarak) saptanır. Bu sürvey nisan ve mayıs aylarında ekin tam sapa kalkmadan, kardeşlenme devresinde yapılır.
─ Hasattan önce ilk örneklerden alınan sonuçlara göre, bulaşık olmasından şüphe edilen tarlalardan başak numuneleri alınıp analiz edilerek bulaşıklık kesin olarak saptanır. Bulaşma oranı %1 dahi olsa, gelecek yıl o tarla için önlem alınması zorunludur.
─ Hasattan sonra harman yerinde üretici ambarlarıyla, ofis ambarlarında ve selektör evlerinde çuvallı veya dolma halinde olan ürünün yanlarından 2, üstten 2, ortadan 2 adet 20 ml’lik ölçek ile buğday alınıp, sayımlar yapılarak enfekteli tane oranı (%) saptanır. Ancak başakta veya hasat edilmiş
üründe bir adet bile nematodlu taneye rastlanırsa, örnek bulaşık olarak kabul edilir.
─ Bulaşık yerlerde sınırlandırma sürveyi yapmak gereklidir. Bunun için, bulaşık yerdeki tüm çiftçilerin ürünleri ve komşu tarlaların ürünleri kontrol edilmelidir. Ayrıca bulaşık yerler ile, tohumluk alış verişi yapılan yerlerde de kontroller sürdürülerek bulaşmanın sınırı haritaya işlenmelidir.
Kimyasal Mücadele
Buğday galnematodunun etkili bir kimyasal mücadele yöntemi yoktur.
