TANIMI VE YAŞAYIŞI

Çeltik beyaz uç nematodu (Aphelenchoides besseyi Christie)’nun, dişi ve erkeği iplik şeklinde mikroskobik canlılardır. Boyları yaklaşık 0.4–0.8 mm’dir. Nematod başlangıçta çeltik bitkilerinin yaprak kınlarının iç kısmına yerleşir. Nematodların sayıları sapa kalkma döneminde genç salkımlarda hızla artar. Tohumları enfekte eden nematod sayısı 1–64 arasında değişmektedir. Nematodların %90’ı kavuzun iç yüzeyinde, geri kalanı ise tane üzerinde bulunur. Çeltik beyaz uç nematodu kuraklığa dayanıklı olup çeltik tanesinin kavuzu altında uyuşuk halde bulunur. Kuru tanede 2–3 yıl canlı kalabilir. Ancak taneden toprağa geçtiğinde, konukçusunu bulamadığı takdirde 4 ay içinde ölür. Bulaşık tanelerden çıkan nematodlar, gelişmekte olan fidenin sak ve yapraklarının büyüme noktalarına doğru hareket ederek, dış parazit (ektoparazit) olarak beslenirler. Çiçek salkımlarına ve yaprak sap diplerine yumurtalarını bırakırlar. Bitkinin büyümesi ile birlikte yukarı doğru taşınırlar. Gelişmeleri için optimum sıcaklık olan 21– 25°C’de, yılda birkaç döl verebilirler. Nematod hayat çemberini 21°C’de 10 günde, 23°C’de 8 günde tamamlar, 13°C’nin altında gelişmeleri durur. Parthenogenetik olarak üreyebilen zararlı ayrıca, Culvularia spp., Alternaria spp., Fusarium spp. ve Helminthosporium spp. gibi funguslar üzerinde de gelişebilir. Zararlının diğer önemli konukçusu olan çilekte ise, nematod gene ektoparazit olarak genç bitki dokularında beslenir. Bu nematodun çilek formunun kış boyunca toprakta canlılığını koruyabildiği ve larva dönemlerinin bitki materyalinde hafif kuraklığa dayanabildiği bildirilmektedir.

ZARAR ŞEKLİ, EKONOMİK ÖNEMİ VE YAYILIŞI

Çeltik bitkisindeki belirtiler: Çeltikte, “beyaz uç” olarak bilinen hastalığa neden olur. Nematodun çeltik bitkisine verdiği zararın belirtileri, genç bitkilerde çok net olmamakla birlikte, literatüre göre kardeşlenme döneminde ortaya çıkmaktadır. Ülkemizde yapılan çalışmalarda ise, ilk belirtilere sapa kalkma döneminde rastlanmıştır. Buna göre, bitkilerin yapraklarının 2-5cm’lik uç kısımları karakteristik olarak önceleri beyazımsı açık sarı renk almakta ve zamanla kahverengi nekrozlara dönüşmektedir. Bayrak yapraklarda boy kısalmakta ve uç kısımlar kıvrılmaktadır. Sonuçta bitki gelişimi engellenmekte, salkımlar küçük kalmakta ve tane sayısı ile büyüklüğü azalmaktadır. Belirtiler, kalsiyum ve magnezyum noksanlıkları ile karıştırılabilirNematodlar olgun taneden başka, bitkinin kuru kısımlarında, salkım ve samanda da uyuşuk halde bulunur. Yayılması bu bitki parçaları ile de olabilmektedir. Zararlıdan dolayı çeltikte meydana gelen ürün kaybı, hassas çeşitlerde %17–54, dayanıklı çeşitlerde ise %0–24 olarak bildirilmektedir. Çilek bitkisindeki belirtiler: Nematodun çilekte meydana getirdiği zarara, ‘yaz cüceleşmesi’ denilmektedir. Yapraklarda kıvrılma ve bükülmeler görülür. Bitkilerde boy kısalması ve cücelik ortaya çıkar, bununla ilişkili olarak çiçeklerde azalma meydana gelir. Diğer konukçulardaki belirtiler: Kauçuk (Ficus elastica Roxb.) ve tutya çiçeği (Polianthes tuberosa L.)’nde iç parazit (endoparazit) olarak yaşayabilmektedir. Bu bitkilerde sırasıyla, yaprak dökülmesi ve yaprak lekeleri meydana getirmektedir. İnce çim (Sporobolus poirettii)’de ise, gelişmeyi uyarıcı bir etkiye neden olur. Çeltik beyaz uç nematodu, Dünya’da çeltik üretimi yapılan tüm ülkelerde görülebilmektedir. Bu nematod Ülkemizin iç ve dış karantina listesinde yer almaktadır. İlk defa 1995 yılında, Edirne-İpsala ve Balıkesir-Gönen’de yetiştirilen çeltiklerde tespit edilmiş olup, çeltik ekiliş alanlarında hızla yayıldığı yapılan analiz ve çalışmalar sonucu ortaya konmuştur.

KONUKÇULARI

Çeltik beyaz uç nematodu’nun en önemli konukçuları çeltik ve çilektir. Diğer konukçuları ise, Çin ramisi (Boehmeria nivea L.), çok sayıda süs bitkisi [Krizantem (Chrysanthemum L.), Orkide (Orchidaceae), Kauçuk (Ficus elastica L.), Tutya çiçeği (Polianthes tuberosa L.), Hatmi (Hibiscus L.), Afrika menekşesi (Saintpaulia ionantha Wendl.) gibi] ve yabancı otlardır [Darı (Panicum L.), Zenci darısı (Pennisetum L.C. Rich), Kıldarı (Setaria P.B.), İnce çim (Sporobolus)].

MÜCADELESİ

Karantina Önlemleri

Dış karantina listemizde bulunan Çeltik beyaz uç nematodu’nun temiz bölgelere bulaşmaması için iç karantina çalışmalarına önem verilmelidir. Bu amaçla sürveyler yapılarak bulaşık alanlar tespit edilmelidir. Bulaşık alanların tespiti amacıyla yapılacak sürveylerde; – Bulaşık alanları belirlemek üzere başakların olgunlaştığı dönemde (ağustoseylül ayları) örnek alınabilir. Örnekleme için alınacak salkım sayıları tarla büyüklüğüne göre belirlenir.50 dekardan büyük tarlalarda ise, her 50 dekar için 150 salkım kesilerek karıştırılır. Bunların arasından 1/5’i alınarak örnekleme ünitesi oluşturulur. Hazırlanan her bir örnek, kese kâğıtları içine etiketlenerek konur ve en kısa sürede ilgili Araştırma Enstitüsüne ulaştırılır. Aynı gün enstitüye ulaştırılamayan örnekler 4°C’de (buzdolabında) muhafaza edilmelidir. – Hasattan sonra harman yerinde, üretici ambarları ile ofis ambarlarında ve selektör evlerinde, çuvallı veya dolum aşamasında olan mahsulün her 10 tonluk kısmı için %10’unu temsil edecek miktarda yanlardan, üstten ve ortadan en az 2’şer kere sondayla örnek alınarak paçal yapılır. Bu paçaldan en az 2 kg olacak şekilde çeltik örnekleri hazırlanır. Her 10 tonluk mahsul için bu işlem tekrarlanır. Hazırlanan örnekler etiketlenerek analiz yapılmak üzere en kısa sürede ilgili Araştırma Enstitüsüne gönderilir.

Kültürel Önlemler

– Sertifikalı tohum kullanılmalıdır. 

– Sertifikalı tohum kullanılmayacaksa ekilecek tohum mutlaka analiz ettirilmelidir. 

– Nematodla bulaşık çeltik tohumları üretimde kullanılmamalıdır. 

– Bulaşık yerlere ait sular, temiz yerlerden geçirilmemelidir. 

– Bulaşık bitki artıkları imha edilmelidir. 

– Nematoda dayanıklı veya tolerant çeltik çeşitleri kullanılmalıdır. Dünyada bazı çeşitler (Bluebonnet, Vegold, Teichung Native 1, Norin gibi) dayanıklı olarak saptanmıştır

Fiziksel Önlemler

─ Bulaşık tohumlara karşı sıcak su uygulaması oldukça başarılı sonuçlar vermektedir. 

─ Tohumlar oda sıcaklığındaki suda (20°C) 16–20 saat bekletildikten sonra, 51°C’deki suda 7 dakika tutularak popülasyon azaltılabilir. 

─ Bulaşık tohumlar ön ıslatma yapılmaksızın 55–60°C’deki suda 10–15 dakika tutulabilir. Elektrikli ısıtma düzeneğinin kullanıldığı bu yöntemle zararlıya karşı %100 etki elde edilir.

─ Çilek bitkisinde de üretim materyali dikim öncesi, 46°C’deki suya 10 dakika süreyle daldırılarak uygulamaya tabi tutulmalıdır. Ancak bu uygulama ile nematodlar tamamen ölmemekte, sadece popülâsyonda belirgin oranda bir düşüş elde edilebilmektedir. 

─ Bulaşık çeltik kavuzlarının yakılarak imha edilmesi uygulamalarının titizlikle yerine getirilmesi gerekmektedir. 

─ Fabrikalarda işleme sonucunda çıkan çeltik kavuzların tarım alanlarına ve tarımsal sulama kaynaklarına doğrudan bulaşmasına engel olunmalıdır.

Kimyasal Mücadele

Ülkemizde bu zararlıya karşı henüz bir kimyasal mücadele yapılmamaktadır.