TANIMI VE YAŞAYIŞI
Soğan-sak
nematodu [Ditylenchus dipsaci (Kühn)]’nun dişi ve erkeği iplik formunda olup,
1.0–1.3 mm uzunluğunda mikroskobik canlılardır. İç parazit (endoparazit) bir
nematoddur. Herhangi bir bulaşıklık durumunda, bulaşık materyalde nematodun tüm
dönemlerine rastlamak mümkündür. Köklerde nadiren bulunurlar. Konukçu
bitkilerde yaşam koşulları uygun olmayan duruma geldiğinde (bitki çürüdüğünde),
bitkiyi terkederek toprağa geçerler. Mantar miselleri üzerinde de yaşayan Soğan-sak
nematodu daha çok konukçularının canlı hücrelerinde bulunur. Ağır topraklardaki
nematod popülâsyonu hafif topraklara nazaran daha fazladır. Soğan-sak nematodu
bitki dokusu içinde ve özellikle killi topraklarda, 4. dönem larva halinde uzun
yıllar canlı olarak kalabilir. Normal koşullarda erkek ve dişiler 45–73 gün
yaşarlar. Yumurta bırakmaya 1– 5°C’de başlar. Üremeleri, taşınmaları,
penetrasyonları için 13–18°C en uygun sıcaklıktır. Soğan-sak nematodu bir
dölünü 15°C’de 19–23 günde tamamlar. Nematod aktivitesi 36°C’de durur. Dört
gömlek değiştirirler; birinci gömlek değiştirme yumurta içindedir. Genç dişiler
3–7 gün içerisinde yumurta koymaya başlar ve bu yumurtalar da 7 gün sonra açılırlar.
Soğan-sak nematodunda bir dişi 200–500 arasında değişen sayıda yumurta bırakır.
Popülâsyon yoğunluğu toprağın tipine ve konukçu türüne bağlı olarak değişebilir.
ZARAR ŞEKLİ, EKONOMİK ÖNEMİ VE YAYILIŞI
Soğan-sak nematodu zararına özellikle ılıman
bölgelerde çok rastlanır. Serin, rutubetli koşullar bu nematodun zararı için
çok uygundur. Soğan-sak nematodu, sak ve soğanların parankimatik dokularında iç
parazit (endoparazit) olarak beslenir. Nematodun özellikle 4. dönem larvası,
fideler henüz toprak altında iken, genç büyüme dokularında zarar oluşturur.
Hassas bitkilerde hücrenin orta lamelinin bozulmasına neden olurlar. Orta
lamelin bozulmasının, nematodun üremesi için gerekli olduğu düşünülmektedir.
Halbuki dayanıklı bitkilerde nematod bunu başaramaz ve lokal lezyonlarda çok az
ürer.Ağır nematod bulaşıklığı, dayanıklı ve hassas fidelerin olgunlaşmadan
hemen ölümüne neden olur. Bulaşık saklar, ekseri şişkin, bodur ve kıvrılmıştır.
Yapraklarda merdivenvari şekil bozukluğu görülür. Soğan yaprakları şişmiş, eğrilmiş,
bükülmüş bir görünüm arz eder. Birçok bitki ölür ve bulaşık soğanlar (yumrular)
hasattan sonra çürürler. Yonca ve tırfılda boğum araları kısalır ve
şişkinleşir. Ağır bulaşık bitkiler sonunda ölür ve üçüncü yılda tarladaki bitki
örtüsünde boşluklar görülür.Nergis yaprakları kıvrılmış, bükülmüş ve üzerinde
siğil tabir edilen karakteristik açık renkli şişkinliklere sahiptir. Çok bulaşık
soğanlar enine kesitte kahverengi halkalar taşır. Ülkemizde soğan ve soğanlı
süs bitkilerinde %5–100 oranında zarar meydana getirebilmektedir. 400 cm3
toprakta 10 nematod bulunuyorsa üründe ekonomik zarar yaptığı bildirilmektedir.
Soğan-sak nematodu patates yumrularında da zarara neden olarak, Patates
çürüklük nematodunun zararına benzer belirtiler meydana getirir. Ancak bu nematodun
yumruda oluşturduğu lezyonlar, çürüklük nematodu lezyonlarından daha derin
olup, bazen tüm yumruyu kaplayabilir. Genellikle yumru üzerinde çatlak
görülmez. Soğan-sak nematodu bitkinin toprak üstü aksamında da zararlıdır.
Yumruda herhangi bir belirti oluşturmaksızın, bitkide tipik bodurluk, kalınlaşma
ve çarpıklıklar meydana getirebilir. Patatesteki zararı Phoma solanicola Prill.
and Dal. adlı fungusun bulunmasıyla artış gösterir. Patates yumrularında bazen
bir arada zarar yapabilen bu iki benzer nematod türünün biyolojik farklılıklarına,
patates çürüklük nematodu ile ilgili bölümde değinilmiştir. Ülkemizde
konukçularının yetiştiği tüm alanlarda bu nematodun zararına potansiyel olarak
rastlamak mümkündür.
KONUKÇULARI
Soğan-sak nematodu 44 familyaya bağlı 450’den
fazla bitki türünde zarar yapabilir. Konukçu bitkileri arasında olan önemli
familyalar; Lilliaceae, Iridaceae, Gramineae, Amaryllidaceae, Polygonaceae,
Caryophylleceae, Ranunculaceae, Crucifereae, Solanaceae, Rosaceae,
Leguminaseae, Compositae ve Cannabinaceae’dir. Soğan-sak nematodunun çeşitli ırkları
vardır. Kırmızı tırfıl ve beyaz tırfıl ırkları bu bitkilere özeldir. Yulaf,
çavdar ve soğan ırkları polifagdır. Soğan bitkisi bu nematodun birkaç ırkına
karşı hassastır. Lale ırkı nergisde zararlı olduğu halde, nergis ırkı lalede
zararlı olmaz. Yabancıotlardan Kuş otu Stellaria media (L.) Vill, Yapışkan otu
(Galium aparine L.), Çoban değneği (Polygonum spp.), Tarla sarmaşığı
(Convolvulus spp.), Fare kulağı (Anagallis spp.), Cerastium vulgatum L.,
Arenoria serpeyllifolia L. bu nematodun konukçularıdır.
MÜCADELESİ
Karantina Önlemleri
Soğan-sak nematodu karantina listesinde
bulunan çok önemli bir nematoddur. Mücadelesinde başarılı olmak için, bulaşık
materyallerin temiz yerlere taşınmamasına özen gösterilmelidir. Yapılacak
sürveylerde depo ve vejetasyon süresince konukçu bitkilerin incelenmesine önem
verilmeli ve bu incelemede örneklere yabancı otların da dâhil edilmesine dikkat
edilmelidir.
Kültürel Önlemler
– Temiz toprağa temiz tohumluk kullanılmalıdır.
Soğan tohum ve arpacıkları, tohumluk olarak kullanılacak sarımsak, çilek
fideleri vs. ile bulaşma olabildiğinden, bu gibi üretim materyalleri kontrol
edilmeden dikilmemelidir.
– Nematodun temiz yerlere yayılmasını önlemek için,
temiz sulama suları kullanılmalı, sel ve yağmur suları ile oluşabilecek
bulaşmalar engellenmeli, soğan ve soğanlı bitki köklerinin topraklarından arındırılması
akarsularda yapılmamalıdır.
– Yapılacak münavebede Soğan-sak nematoduna hassas
olmayan bitkiler (havuç, ıspanak, marul) yetiştirilmelidir. Toprak tipine göre
münavebe 2-4yıl arasında uygulanmalıdır. Münavebe süresince yabancı otlar ile
de mücadele edilmelidir.
– Bulaşık yerlerde kullanılan toprak işleme
aletlerinin temizlenmeden kullanılmaması gerekir.
Fiziksel Mücadele
Normal suda bekletme: Bulaşık veya bulaşık
olduğundan şüphe edilen arpacıklar bir kap içinde her gün suyu değiştirilmek
suretiyle 2 gün suda bırakılır. Bu esnada arpacıkta bulunan Soğan-sak
nematodunun suya geçmesi sağlanır. Sıcak su ile muamele: Bu mücadele şekli çok
etkili bir yöntem olmakla birlikte uygulama zorluğu vardır. Arpacık ve sarımsak
tohumluğu önce 2 saat 15°C’deki suda bırakılarak nematodların aktif hale
geçmesi sağlanır. Sonra soğanlar 43.5°C’deki suda 4 saat, sarımsaklar ise
49°C’deki suda 30 dakika tutulur. Sarımsaklarda ön ıslatma yapılmaksızın
49–50°C’deki suda 60 dakika bekletilebilir. İşlemin sağlıklı olabilmesi için, sıcaklığın
termostat tarafından ayarlanması gereklidir. Aksi halde fazla ısı soğanların
çimlenme gücünü yok edebileceği gibi, düşük ısı da tohum bünyesindeki
nematodların bir kısmının canlı kalmasına neden olur. Sıcak su veya suda
bekletme yöntemiyle muamele edilen üretim materyalleri ya hemen dikilmeli yada
geç dikilecekse iyice kurutulmalıdır
